«O Εγκληματίας Άνθρωπος»

Όποιος έχει σπουδάσει νομικά και θυμάται πράγματα από το πολύ ενδιαφέρον μάθημα της Εγκληματολογίας, είναι βέβαιο ότι θα θυμάται το όνομα του Τσέζαρε Λομπρόζο. Το έχω ακούσει και ως κακεντρεχή φράση να λέγεται για κάποιον που θεωρείται αντιπαθητικός και εμφανισιακά άσχημος: «πόσο δίκιο είχε ο Λομπρόζο…». Ο Τσέζαρε Λομπρόζο (1835-1909) ήταν ο ιδρυτής της Ιταλικής Σχολής Εγκληματολογίας μαζί με τους μαθητές του Ενρίκο Φέρι και Ραφαέλε Γκαροφάλο. Το πιο γνωστό του έργο είναι φυσικά το περίφημο δίτομο «Ο Εγκληματίας  Άνθρωπος»  («L’uomo delinquente» -1876). Σε κάποιο πάγκο με παλαιά βιβλία πριν από χρόνια βρήκα και αγόρασα την ελληνική έκδοση, που κυκλοφόρησε το 1925 από τις εκδόσεις Χρήστου Φέξη. Η μετάφραση, σε απολαυστική, υπέρκομψη καθαρεύουσα, είναι του σπουδαίου συγγραφέα, ποιητή, δημοσιογράφου, μεταφραστή και εκ των ιδρυτών της Ακαδημίας Αθηνών Μπάμπη Άννινου. Αξίζει ειλικρινά να το διαβάσει κανείς μόνο και μόνο για τη μετάφραση. Στα μειονεκτήματα η έλλειψη εικονογράφησης, η οποία στο ιταλικό πρωτότυπο είναι ιδιαίτερα πλούσια.

Πρόκειται για ένα έργο εξαιρετικά αμφιλεγόμενο, που ξεσήκωσε τεράστια αντίδραση και αντιπαλότητα τόσο στην εποχή του όσο και αργότερα. Η επιστήμη της Εγκληματολογίας στα μέσα του 19ου αιώνα βρισκόταν ακόμη σε στάδιο γένεσης και οι ιδέες περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων ήταν περίπου ανύπαρκτες. Δεν έχει τεκμηριωθεί αλλά εκτιμώ πως δεν αποκλείεται το έργο του Λομπρόζο και της σχολής του να ήταν από εκείνα τα ρεύματα, που με τον τρόπο τους προοπτικά «άρδευσαν» τις φασιστικές, ναζιστικές και ρατσιστικές ιδεολογίες, που εμφανίστηκαν στις αρχές του επόμενου αιώνα. O Λομπρόζο, απορρίπτοντας την κλασσική σχολή, που πρεσβεύει ότι το έγκλημα είναι χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης, συνέθεσε τη δική του θεωρία που ονόμασε «Ανθρωπολογική Εγκληματολογία». Δανειζόμενος στοιχεία από τη Φυσιογνωμία, τη Θεωρία του Εκφυλισμού, την Ψυχιατρική και τον Κοινωνικό Δαρβινισμό, ο Λομπρόζο ισχυρίζεται ότι η εγκληματική φύση κληρονομείται και πως κάποιος «γεννημένος εγκληματίας» μπορεί να αναγνωρισθεί από συγκεκριμένα φυσικά ελαττώματα και ανωμαλίες, τα οποία μάλιστα τον χαρακτηρίζουν ανάλογα με το είδος τους  ως «βίαιο» ή «αταβιστικό εγκληματία». Όντας ο ίδιος γιατρός, στο μυαλό του γεννήθηκε η ιδέα αυτή καθώς προέβαινε στη νεκροψία του πτώματος ενός διαβόητου Ιταλού κακούργου ονόματι Τζουζέπε Βιλέλα. Εκεί πρόσεξε ότι το κρανίο του νεκρού εγκληματία έφερε στη θέση του ινιακού οστού (πάνω από το σβέρκο) ένα βαθούλωμα, που του θύμιζε κρανία κατώτερων μορφών ζωής, όπως οι πίθηκοι, τα πτηνά ή τα τρωκτικά. Χρησιμοποίησε για την περιγραφή των στοιχείων της ανθρώπινης εμφάνισης, που μοιάζουν με μορφές ζωής «προ-ανθρώπινες», τον όρο «αταβισμός». Προχωρώντας στη θεμελίωση της θεωρίας του αρχικά όρισε ότι οι εγκληματίες ήταν … υποδιαίρεση του ανθρωπίνου είδους ενώ αργότερα κατέληξε ότι ήταν αποτέλεσμα μιας εκφυλιστικής εξελικτικής διαδικασίας.

Cesare Lombroso (1835-1909)

Το χαρακτηριστικότερο κομμάτι της θεωρίας του ήταν ότι ο εγκληματίας άνθρωπος είναι αναγνωρίσιμος από εξωτερικά χαρακτηριστικά της εμφάνισής του, τα οποία μάλιστα είναι μετρήσιμα. Ως τέτοια ανέφερε το προεξέχον πηγούνι, τα πεσμένα βλέφαρα, τα μεγάλα αυτιά, τη στραβή ή επίπεδη μύτη, τα μακριά χέρια σε συνδυασμό με κοντά πόδια, τους κυρτούς ώμους κ.α. Παρά την εξόφθαλμα εσφαλμένη ιδέα του Λομπρόζο για τον εγκληματικό αταβισμό, πρέπει κανείς να λάβει υπόψη του το γενικότερο κλίμα της εποχής, στα μέσα του 19ου αιώνα. Η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου είχε για τα καλά αναστατώσει όλες τις επιστήμες και σχολές σκέψης, καθώς και (κυρίως) τη θρησκεία. Έτσι λοιπόν, ήταν αποδεκτό τότε να διατυπώνονται υπό το φως της θεωρίας της εξέλιξης ιδέες όπως αυτές: αν ο άνθρωπος ήταν ο τελευταίος κρίκος της εξέλιξης, κουβαλώντας όλα τα χαρακτηριστικά των ειδών του ζωικού βασιλείου, που προηγήθηκαν της εμφάνισής του, τότε είναι λογικό όσοι άνθρωποι φέρονται κτηνωδώς και χωρίς λογική (δηλαδή οι εγκληματίες) να αποτελούν βιολογικά κατώτερο είδος.  Ο Λομπρόζο όμως δε σταμάτησε στους «γεννημένους εγκληματίες», αλλά πρόσθεσε στη θεωρία του και δύο ακόμη κατηγορίες: τους «παράφρονες εγκληματίες» και τους «εγκληματοειδείς». Οι παράφρονες εγκληματίες μπορεί να μη φέρουν όπως οι «γεννημένοι» εξωτερικά χαρακτηριστικά, αλλά κάποια μετάλλαξη του εγκεφάλου τους οδήγησε στην αλλοίωση της ηθικής τους υπόστασης, με αποτέλεσμα την παραβατική συμπεριφορά. Ως τέτοια παραδείγματα αναφέρει τους αλκοολικούς, τους κλεπτομανείς, όσους κακοποιούν παιδιά και τις νυμφομανείς γυναίκες. Τέλος, η κατηγορία των «εγκληματοειδών» χωρά όλους τους υπόλοιπους. Δεν έχουν εξωτερικά χαρακτηριστικά ή εγκεφαλική μετάλλαξη και ενεπλάκησαν σε κάποιο σημείο της ζωής τους με το έγκλημα, διαπράττοντας γενικά μικρότερης βαρύτητας αδικήματα. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει τους «συνήθεις» εγκληματίες, δηλαδή όσους οδηγήθηκαν στο έγκλημα λόγω συναναστροφής με άλλους εγκληματίες ή εξαιτίας διαφόρων έξεων (αλκοόλ, ναρκωτικά, κ.λ.π.), τους «περιστασιακούς» αλλά και τους «εν θερμώ», που διαπράττουν φρικτά εγκλήματα πάθους κάτω από ιδιαίτερη ψυχολογική πίεση ή πρόκληση.

Αυτό που είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό στο βιβλίο του Λομπρόζο είναι ο απίστευτος αριθμός παραδειγμάτων και η ατελεύτητη περιπτωσιολογία, με την οποία επιχειρεί να τεκμηριώσει τη θεωρία του. Τα παραδείγματά του προέρχονται από όλα τα μήκη και πλάτη της Γης, με έμφαση στις συμπεριφορές και έθιμα διαφόρων φυλών της Αφρικής, της Ασίας, της Αμερικής, της Ωκεανίας, οι οποίες είναι γενικά κτηνώδεις και απαράδεκτες για τα δεδομένα του «πολιτισμένου» κόσμου. Αναρωτιέται κανείς που βρήκε εκείνη την εποχή όλες αυτές τις μαρτυρίες. Από εξερευνητές, θαλασσοπόρους, εμπόρους, ιεραποστόλους και ταξιδιώτες, που όργωναν τότε τον πλανήτη συνεχίζοντας το έργο των μεγάλων ανακαλύψεων;  Πιθανόν, αν και ο ίδιος εντελώς σποραδικά αναφέρει κάποια ονόματα ως πηγές του. Αν αφήσει κανείς κατά μέρος τον πυρήνα της θεωρίας του Λομπρόζο, θα βρει στο βιβλίο (ιδιαίτερα στο δεύτερο τόμο) άπειρα θέματα εγκληματολογικής φύσεως, που το καθιστούν μια εξαιρετική πηγή γνώσης. Για παράδειγμα υπάρχουν κεφάλαια σχετικά με τις εγκληματικές οργανώσεις/»συνεταιρισμοί κακοποιών» κατά την έκφρασή του (Μαφία, Καμόρα, Ντραγκέτα, κ.α.), τις συνθηματικές γλώσσες των εγκληματιών, τα τατουάζ και τις σημασίες τους, την αυτοκτονία, τις συμμορίες, τους υπότροπους εγκληματίες, ακόμη και τη λογοτεχνική γραφή, που εκδηλώνουν οι εγκληματίες συνήθως όταν βρίσκονται στη φυλακή και πολλά ακόμη εξαιρετικά ενδιαφέροντα.

Η θεωρία του Λομπρόζο για τον «Εγκληματία Άνθρωπο» παρά το γεγονός ότι απορρίφθηκε θορυβωδώς, βοήθησε την νεογέννητη τότε επιστήμη της Εγκληματολογίας, καθώς εξαιτίας της σφοδρής αντίδρασης που αντιμετώπισε, η Εγκληματολογία στράφηκε προς θεωρίες, που δεν ορίζουν εκ γενετής τον εγκληματία αλλά τον αντιμετωπίζουν ως αποτέλεσμα του οικογενειακού και κοινωνικού του περιβάλλοντος, θέτοντας στο επίκεντρο τη μια και μοναδική του ιδιότητα, που πραγματικά ενδιαφέρει: αυτή του ανθρώπου.

Η τέχνη των επιχειρημάτων

Ένας από τους θρύλους της δικηγορίας στην Αμερική είναι ο Τζέρι Σπενς (Gerry Spence). Γεννημένος το 1929 στο Λάραμι του Γουαϊόμινγκ, μια πόλη στη βαθιά  Άγρια Δύση, που τη θυμόμαστε από τις ταινίες γουέστερν, ήταν σε όλη του τη ζωή και παραμένει ακόμη ένας αμετανόητος καουμπόι. Τις περισσότερες φορές κυκλοφορεί με δερμάτινο σακάκι με κρόσια, ακόμη και στα δικαστήρια, έχοντας μόνιμα έδρα του γραφείου του στο ταπεινό Τζάκσον Χόουλ του Γουαϊόμινγκ και όχι κάποιο αστραφτερό ουρανοξύστη στης Νέας Υόρκης, του Σικάγο ή του Λος Άντζελες.  Αυτό δεν τον εμπόδισε να αποκτήσει τεράστια φήμη. Από το 1952 που ξεκίνησε να δικηγορεί μέχρι τη συνταξιοδότησή του το 2008 δεν έχασε ποτέ ποινική υπόθεση σε δικαστήριο ενόρκων, είτε ως υπεράσπιση είτε ως πολιτική αγωγή, ενώ είχε να χάσει αστική υπόθεση από το 1969. Η υπόθεση, που απογείωσε τη φήμη του, ήταν η δίκη των συγγενών της Κάρεν Σίλκγουντ εναντίον της εταιρείας «Κερ-Μαγκί». Η Κάρεν Σίλκγουντ ήταν εργάτρια σε εργοστάσιο κατεργασίας πλουτωνίου της εταιρείας αυτής. Ως ενεργή συνδικαλίστρια είχε καταγγείλει την εργοδοσία για την έλλειψη μέτρων ασφαλείας, που έβαζαν σε κίνδυνο τη ζωή του προσωπικού. Έπειτα από το θάνατό της σε τροχαίο ατύχημα κάτω από πολύ ύποπτες συνθήκες, ο πατέρας και τα παιδιά της στράφηκαν εναντίον της εταιρείας κατηγορώντας τη για έκθεση της μακαρίτισσας σε υψηλή ραδιενεργό ακτινοβολία και κέρδισαν με δικηγόρο το Τζέρι Σπενς αποζημίωση 10 εκ. δολλαρίων. Η υπόθεση αυτή ξεσήκωσε μεγάλο θόρυβο για τις συνθήκες εργασίας στα πυρηνικά εργοστάσια και έγινε ταινία με πρωταγωνίστρια τη Μέριλ Στριπ (Silkwood, 1983). Αργότερα, υπερασπίστηκε με επιτυχία στα ακροατήρια και άλλες γνωστές προσωπικότητες από το χώρο του θεάματος και της πολιτικής. Μια από τις πιο αμφιλεγόμενες υποθέσεις του ήταν εκείνη για την οποία πέτυχε την απαλλαγή από τις κατηγορίες της φοροδιαφυγής της περιβόητης Ιμέλντα Μάρκος, χήρας του δικτάτορα των Φιλιππίνων Φερντινάντο Μάρκος. Στο παγκόσμιο κοινό έγινε γνωστός ως τηλεσχολιαστής της πολύκροτης δίκης του O.J.Simpson στην εκπομπή του Λάρι Κίνγκ. Εκεί επί σχεδόν ένα χρόνο κάθε μέρα φορώντας το καουμπόικο σακάκι του ανέλυε τα τεκταινόμενα στην πιο διάσημη δίκη που έγινε ποτέ στην Αμερική (όπου ένας από τους 12 δικηγόρους υπεράσπισης ήταν ο Ρόμπερτ Καρντάσιαν, πατέρας της γνωστής οικογενείας, που ξέρουμε σήμερα).

Είχα δει το Τζέρι Σπενς σε αυτές τις εκπομπές του Λάρι Κίνγκ και είχα εντυπωσιαστεί από την ομιλία του και τη δομή της σκέψης του. Ένας πραγματικός μάγος της έκφρασης, δεν ήταν τυχαία σπουδαίος στα ακροατήρια. Αργότερα, εντόπισα και πήρα ένα από τα βιβλία, που έχει γράψει, με τίτλο «How to Argue and Win Every Time» (St.Martin’s Press, 1995). Σε αυτό αναλύει με πρακτικό τρόπο την τέχνη της επιχειρηματολογίας όχι μόνο στα Δικαστήρια αλλά και σε άλλους χώρους, όπως η οικογένεια, οι σχέσεις, το επαγγελματικό περιβάλλον. Είναι αλήθεια, πως η τέχνη του να μιλάς και να πείθεις τον άλλο είναι ιδιαίτερα παραμελημένη και δεν διδάσκεται κάπου. Φυσικά συνάπτεται άμεσα με την παιδεία και τη συγκρότηση του ατόμου. Καθαρή σκέψη, ικανότητα να ακούς τον άλλο, στέρεη και επαγωγική διατύπωση του λόγου, σωστή χρήση του συναισθήματος, όλα αυτά είναι στοιχεία, που απαιτούνται για μια πειστική επιχειρηματολογία. Ειδικά στην Ελλάδα, αφθονεί ακριβώς το αντίθετο σχήμα: προπέτεια, ασυναρτησία και αδυναμία ακρόασης του συνομιλητή, επιχειρήματα αυθαίρετα και αστήρικτα και αλόγιστη χρήση του θυμικού, το οποίο προέχει της ψύχραιμης και συνετής αποτίμησης. Αντί πολλών, αρκεί να παρακολουθήσει κανείς (αν αντέξει) μια συνεδρίαση της Βουλής μας για ένα καλό δείγμα γραφής. Κι όμως έχουμε πολύ ανάγκη τη σωστή επιχειρηματολογία στη ζωή μας, όχι σαν μέσο επιβολής αλλά σαν όχημα σεβασμού και συνεννόησης.

Στο βιβλίο του ο Τζέρι Σπενς εκτός από πάμπολλες πρακτικές εφαρμογές της τέχνης της επιχειρηματολογίας, καταγράφει συνοπτικά και τους εξής δέκα «Νόμους της Επιχειρηματολογίας», που είναι:

1. Ο καθένας μπορεί να επιχειρηματολογήσει πειστικά. Δεν υπάρχουν αποκλεισμοί, προερχόμενοι από τη μόρφωση, την καταγωγή κ.λ.π. Αρκεί κάθε άνθρωπος να πιστέψει ότι μπορεί και να επικεντρώσει σε αυτό.
2. Το επιχείρημα είναι πειστικό όταν με αυτό παίρνουμε αυτό που θέλουμε, αλλά και όταν βοηθάμε την «άλλη πλευρά» να νομίζει πως πήρε αυτό που ήθελε. Αυτό απαιτεί, νομίζω, πολλή τέχνη και αρκετή ικανότητα στην παραπλάνηση του «άλλου».
3. Οι λέξεις είναι ένα πανίσχυρο όπλο και μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη μάχη της επιχειρηματολογίας αποτελεσματικά. Πράγματι, σε μια συζήτηση με  ανταλλαγή επιχειρημάτων, η επιλογή των κατάλληλων λέξεων παίζει σημαντικό ρόλο στην έκβασή της. Οι λέξεις προσδιορίζουν με λεπτές αποχρώσεις τα νοήματα, επιτίθενται, αμύνονται, πληγώνουν, συγκλίνουν, ξεγελούν, συμφιλιώνουν.
4. Πρέπει να ξέρουμε ότι όταν λέμε την αλήθεια υπάρχει αυτό που ο Τζέρι Σπενς αποκαλεί «βιολογικό πλεονέκτημα». Όταν υπερασπιζόμαστε την αλήθεια, είμαστε de facto ένα βήμα πιο μπροστά από το συνομιλητή μας.
5. Η επιθετική φρασεολογία δεν είναι επιχειρηματολογία. Ούτε τα συνθήματα, οι «προ-κατ» ιδεοληψίες και φυσικά οι ύβρεις, θα πρόσθετε κανείς.
6. Ο φόβος, που μπορεί να προκαλέσει η επιχειρηματολογία μας, είναι σύμμαχος. Η μετρημένη χρήση της «κινδυνολογίας» όταν βασίζεται στην πραγματικότητα και όχι σε έξαλλες θεωρίες συνωμοσίας βοηθά στο σκοπό μας να πείσουμε.
7. Μιλήστε με συναίσθημα και μην αποθαρρύνετε τον εαυτό σας να μιλήσει με πάθος. Το πάθος και η παλέτα των συναισθημάτων ενός καλού ομιλητή ή συνομιλητή προσθέτουν σημαντικά στην πειθώ του, αρκεί να μην εκτραπούν σε μελόδραμα ή παραλήρημα. Όπως λέει ο Τζέρι Σπενς «μιλήστε από τη ζώνη της καρδιάς».
8. Μη φοβάστε και μη θαμπώνεστε από το συνομιλητή σας ή τον αντίπαλό σας. Όσο λαμπρός ομιλητής και φημισμένος δικηγόρος και αν είναι μιλήστε με ψυχραιμία πείτε με τον τρόπο σας αυτά που θέλετε.
9. Μάθετε να ακούτε το συνομιλητή σας. Τα λεγόμενά του θα σας δώσουν τα επιχειρήματα να τον αντιμετωπίσετε. Τεράστια αλήθεια. Οι περισσότεροι άνθρωποι δυστυχώς δεν είναι καλοί ακροατές. Κακό του κεφαλιού τους.
10. Μάθετε να μιλάτε με το σώμα σας. Οι κινήσεις του σώματος είναι πολλές φορές πιο πειστικές από τις λέξεις. Πράγματι, η λεγόμενη «γλώσσα του σώματος» είναι μεγάλη υπόθεση, καθώς εκπέμπει μηνύματα, τα οποία επιδρούν σε μια ομιλία ή μια συζήτηση.

Το «How to Argue and Win Every Time», το έχω στο γραφείο και ρίχνω πότε πότε καμιά ματιά. Από το εξώφυλλο ο ανίκητος δικηγόρος/καουμπόι με το πέτσινο σακάκι μου θυμίζει ότι η ανάγκη για σωστή συζήτηση και επιχειρηματολογία είναι διαρκής και όχι μόνο στη δικηγορία…Σε ηλικία 92 ετών σήμερα, ακμαιότατος, ασχολείται με το ίδρυμα, που έστησε στο Γουαϊόμινγκ (Trial Lawyers College) και στεγάζεται σε ένα ανακαινισμένο…αχυρώνα. Εκεί παρέχονται εκπαιδευτικά σεμινάρια σε δικηγόρους, οι οποίοι ασχολούνται με ποινικές υποθέσεις και αφορούν πολίτες, που καταπιέζονται από το οικονομικό και πολιτικό κατεστημένο και ιδίως ανθρώπους «φτωχούς, τραυματισμένους, ξεχασμένους, άφωνους, ανυπεράσπιστους και καταδικασμένους», όπως λέει ο ίδιος.