Η νομιμότητα δεν αντέχεται…

Είδα χθες μια ιταλική κωμωδία με τίτλο «L’ Ora Legale» – Η Ώρα της Νομιμότητας» (ελληνικός τίτλος, ως συνήθως ό,τι νάναι: «Τα παράπονα στο Δήμαρχο»). Είναι παραγωγή του 2017 και ανήκει στο είδος της φαρσοκωμωδίας, που τόσο καλά και πετυχημένα ανθεί στην Ιταλία εδώ και δεκαετίες. Φαρσοκωμωδία όμως με πολλά μηνύματα και αφορμές για προβληματισμό και όχι μόνο για την πραγματικότητα του νότου της Ιταλίας.

Το πρωταγωνιστικό δίδυμο των δημοφιλών στην Ιταλία κωμικών Σαλβατόρε Φικάρα και Βαλεντίνο Πικόνε, που έχουν σκηνοθετήσει την ταινία.

Σε μια κωμόπολη της Σικελίας, οι κάτοικοι είναι απηυδισμένοι με το δήμαρχό τους. Μαφιόζος, κομπιναδόρος, διεφθαρμένος και ρουσφετολόγος μέχρι αηδίας. Η κωμόπολη επί των ημερών του παρατημένη. Σωροί σκουπιδιών παντού, τα αυτοκίνητα παρκαρισμένα το ένα πάνω στο άλλο, οι δρόμοι γεμάτοι λακκούβες, τα ΑμΕΑ υποφέρουν στις μετακινήσεις τους, παντού ορθώνονται αυθαίρετες κατασκευές, η γραφειοκρατία ανυπόφορη, οι δημοτικοί υπάλληλοι και αστυνομικοί όλη μέρα πίνουν καφέ στα μαγαζιά γύρω από το δημαρχικό μέγαρο κάνοντας ότι δουλεύουν. Από την άλλη όμως στοχευμένα ρουσφέτια και χατίρια εξασφαλίζουν στο δήμαρχο συνεχόμενα την επανεκλογή του και όλα κυλούν ειδυλλιακά μέσα σε μια ατμόσφαιρα διάχυτης ανομίας του στυλ «μεταξύ κατεργαραίων». Όμως τις παραμονές των εκλογών ένα οικονομικό σκάνδαλο του διεφθαρμένου δημάρχου, στρέφει τους πολίτες εναντίον του και στηρίζουν τον αντίπαλό του, τον οποίο και εκλέγουν πανηγυρικά, με αίτημα (τι άλλο;) την αλλαγή. Ο νέος δήμαρχος έχει υποσχεθεί ότι θα αποκαταστήσει τη νομιμότητα στην πόλη και πως όλα θα υπόκεινται πλέον σε κανόνες, για να μη θυμίζει ξέφραγο αμπέλι. Πράγματι, ο νέος δήμαρχος, μορφωμένος, ηθικός, έντιμος και με ευρωπαϊκή νοοτροπία, αρχίζει αμέσως τη μεταμόρφωση της πόλης προς το καλύτερο. Βάζει τους υπαλλήλους και δημοτικούς αστυνομικούς να δουλέψουν κανονικά και να εφαρμόσουν τους νόμους.  Έτσι σε σύντομο διάστημα εκλείπει το παράνομο παρκάρισμα, το παράνομο εμπόριο, κατεδαφίζονται τα αυθαίρετα, εφαρμόζεται αυστηρά σύστημα ανακύκλωσης των σκουπιδιών, δημιουργούνται πεζόδρομοι και ποδηλατόδρομοι, φυτεύονται δένδρα και άνθη, αλλά και επιβάλλονται (ανύπαρκτα μέχρι τότε) δημοτικά τέλη και φόροι. Παράλληλα, δε γίνονται όπως πριν χατίρια και ρουσφέτια, με πρώτους δυσαρεστημένους τους συγγενείς του δημάρχου, οι οποίοι θεωρούσαν ότι θα είχαν προνομιακή μεταχείριση. Οι πολίτες εθισμένοι επί δεκαετίες στην εξυπηρέτηση των ατομικών τους συμφερόντων αδιαφορούν για το γεγονός ότι η πόλη τους έχει γίνει πολύ καλύτερη και ομορφότερη σε σχέση με το παρελθόν, εφόσον δε γίνεται η δουλειά τους με τα ρουσφέτια. Με την καθοδήγηση του  ιερέα της πόλης (πολύ εύστοχο το σχόλιο για το ρόλο της καθολικής εκκλησίας), αλλά και των δυσαρεστημένων συγγενών του, το πλήθος αναγκάζει τον έντιμο δήμαρχο να παραιτηθεί σε μια σκηνή, που παραπέμπει πολύ πετυχημένα στη βιβλική εικόνα του «Άρον άρον σταύρωσον αυτόν». Η ταινία κλείνει με την επάνοδο στο αξίωμα του παλιού διεφθαρμένου ρουσφετολόγου δημάρχου και η κάμερα λίγο πριν το τέλος πλανάται πάνω από την κωμόπολη, που είναι πηγμένη στα σκουπίδια, τα οποία πετιούνται παραδοσιακά από το παράθυρο στο δρόμο, στα άναρχα παρκαρισμένα αυτοκίνητα και τις αυθαίρετες κατασκευές.

Οι δύο δήμαρχοι της ταινίας

 

Η ταινία τα λέει όλα, πολλά από αυτά ταιριάζουν και στην ελληνική πραγματικότητα. Η τήρηση των νόμων και των κανόνων είναι καλή και θεμιτή όταν αφορά τους άλλους. Η ατομική ευθύνη στην τήρηση της νομιμότητας είναι ένα μεγάλο ζητούμενο. Το ίδιο και η τήρηση της ισονομίας από τους κυβερνώντες. Με την ευκαιρία αυτή διαπίστωσα και κάτι άλλο. Τα τελευταία χρόνια έχω δει πολύ καλές κωμωδίες ιταλικής και γαλλικής παραγωγής, που θίγουν με χιούμορ σύγχρονα θέματα, όπως ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, η διαφθορά, η γραφειοκρατία, οι δημόσιες υπηρεσίες κ.α. Αναφέρω ενδεικτικά τρεις από αυτές: την ιταλική «Quo Vado ?» (2016) («Θεέ μου που πάω;») με τον απολαυστικό Κέκο Ζαλόνε  και τις γαλλικές  «Qu’est-ce qu’on a fait au Bon Dieu?» (2014) («Θεέ μου τι σου κάναμε;» και «A Bras Ouverts» (2017) («Βρε Καλώς τους»), με πρωταγωνιστή και οι δύο το σπουδαίο ηθοποιό Κριστιάν Κλαβιέ.

Στη σύγχρονη ελληνική κινηματογραφία και παρά την κρίση των τελευταίων 8 ετών δεν έχουμε ιδιαίτερα δείγματα τέτοιων ταινιών και σίγουρα όχι κωμωδιών !!! Όπως φαίνεται, η κρίση μαζί με όλα τα άλλα έχει εξαφανίσει και κάθε διάθεση για σαρκασμό και διακωμώδηση των κακώς κειμένων. Ίσως πάλι να φταίει το γεγονός ότι ο ελληνικός κινηματογράφος τα τελευταία 40 χρόνια υπήρξε κρατικοδίαιτος, παράρτημα του δημοσίου τομέα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται… Αλλά να πάρει η ευχή και στην τέχνη γενικότερα, κάνω λάθος, που δε βλέπω έργα μουσικά, θεατρικά, εικαστικά, εμπνευσμένα από αυτό που ζούμε σήμερα; Που είναι τα έργα, που θα μιλήσουν για την ανεργία, τη φτωχοποίηση, τη μετανάστευση, την κατάθλιψη, το ρατσισμό; Ίσως μόνο στο χώρο των δημιουργών της χιπ-χοπ μουσικής να βρει κανείς δείγματα. Σε άλλες δίσεκτες εποχές για την Ελλάδα, η καλλιτεχνική δημιουργία είχε απογειωθεί με σπουδαία έργα, που είχαν έμπνευση δύσκολες ιστορικές περιόδους. Αυτά λοιπόν με το «L’ Ora Legale», το οποίο προτείνω ανεπιφύλακτα, όπως και τα υπόλοιπα φιλμ που προαναφέρθηκαν. Το καίριο χιούμορ και ο αυτοσαρκασμός είναι ευθεία αντιπαράθεση με τα προβλήματα και τις παθογένειες και αποτελούν δείγμα υψηλού επιπέδου και υγείας μιας κοινωνίας. Στα καθ’ημάς όλα αυτά είναι πλέον ζητούμενα…

«Erga omnes» και άλλα λατινικά

Με την ευκαιρία του θέματος για την ονομασία της ΠΓΔΜ, γίναμε μάρτυρες της χρήσης ενός ακόμη λατινικού όρου, που είναι βέβαιο ότι οι περισσότεροι από όσους τον άκουσαν δεν ξέρουν τι σημαίνει. Ο όρος αυτός περιλαμβανόταν στη φράση «σύνθετη ονομασία με γεωγραφικό προσδιορισμό «erga omnes» (δηλαδή: «έναντι όλων») και μεταφραζόταν (λανθασμένα) ως «για όλες τις χρήσεις» (λες και ήταν…αλεύρι). Δεν είναι η πρώτη φορά που χρησιμοποιούνται στην πολιτική ζωή λατινικές εκφράσεις, που συνήθως μένουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το αλήστου μνήμης «mea culpa» του Ανδρέα Παπανδρέου το 1987. Όταν στην Πρώτη Λυκείου ξεκινήσαμε οι της κλασσικής κατεύθυνσης (σήμερα θεωρητικής) να διδασκόμαστε λατινικά με το αναγνωστικό του Ερρίκου Σκάσση και την εμβληματική πλέον πρώτη φράση του «Regina rosas amat» (= H βασίλισσα αγαπά τα τριαντάφυλλα), μας ξεκαθαρίστηκε από την αρχή ότι τα λατινικά είναι μια νεκρή γλώσσα. Μεσολάβησαν πολλά χρόνια από τότε και διαπιστώνει κανείς ότι δεν είναι και τόσο νεκρή όσο φαίνεται. Μπορεί τα λατινικά να μην ομιλούνται, είναι όμως πανταχού παρόντα με διάφορες εκφράσεις  αλλά και στη γενική καθημερινή χρήση. Φυσικά δεν αναφέρομαι σ’ εμάς τους νομικούς, που πολύ συχνά θα μας ακούσει κανείς να λέμε μεταξύ μας διάφορα … ακατάληπτα όπως «in dubio pro reo», «sine qua non», «superficiae solo cedit», «nullum crimen nulla poena sine lege», «mutatis mutandis», «reus reum non facit», «ad hoc» και άλλα πολλά…

Η ευρεία χρήση της λατινικής ορολογίας και φρασεολογίας εξηγείται στο γεωγραφικό χώρο της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης εξαιτίας της ρωμαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς, η οποία με τη σειρά της έχει επηρεαστεί βαθύτατα από την αρχαία ελληνική. Η Καθολική Εκκλησία με την εκτεταμένη χρήση της λατινικής ως επίσημης γλώσσας του Βατικανού έχει επίσης κρατήσει ζωντανές πολλές εκφράσεις, κυρίως σε κύκλους της θρησκείας και της διανόησης. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε κάποια ελίτ πανεπιστήμια ακόμη και σήμερα διδακτορικές διατριβές εκπονούνται στα λατινικά, ως ένδειξη κύρους και βαρύτητας. Όπως και τα αρχαία ελληνικά έτσι και τα λατινικά έχουν το προτέρημα να έχουν χαρακτήρα συνοπτικό και ακριβή, πράγμα ιδιαίτερα σημαντικό στις επιστήμες. Πολλές λατινικές λέξεις, κυρίως επιστημονική ορολογία, είναι ακριβής απόδοση αντίστοιχων ελληνικών. Αυτό είναι ιδιαίτερα έντονο στην ιατρική, τη ζωολογία, φυτολογία και γεωγραφία, όπου πάμπολλοι όροι είναι εκλατινισμένοι αρχαιοελληνικοί (panther, narcissus, myopia, Europa, κ.λ.π.). Έχω δει όμως σε διάφορα κυρίως αγγλικά λεξικά, αυτό να γίνεται … «γαργάρα». Για παράδειγμα:  Panther: αιλουροειδές ζώο κ.λ.π. Η λέξη προέρχεται από το λατινικό «panther» και μέχρι εκεί, χωρίς αναφορά του προγενέστερου ελληνικού «πάνθηρ».

Στη  νέα ελληνική γλώσσα, η χρήση λατινικών όρων πέραν των επιστημών δεν είναι τόσο συχνή όσο στις ευρωπαϊκές και ιδιαίτερα τις λατινογενείς γλώσσες. Όπως προαναφέρθηκε όμως μια αρκετά μεγάλη γκάμα λατινικών εκφράσεων χρησιμοποιούνται χωρίς να το έχουμε συνειδητοποιήσει. Λέμε και ακούμε συχνά εκφράσεις όπως: status quo, carpe diem (ας όψεται ο «Κύκλος των Χαμένων Ποιητών»), tabula rasa, scripta manent, casus belli, de facto, persona non grata, a priori, sui generis, veto, data, natura, referendum, consortium, requiem, mea culpa, «o tempora! o mores!», «veni,vidi,vici», «alea jacta est» και πολλά ακόμη. Ιδιαίτερη εντύπωση μου έκανε τελευταία η χρήση του όρου «in medias res» στο σχολικό βιβλίο του Γυμνασίου για την Οδύσσεια, που αναφέρεται στην έναρξη της εξιστόρησης του ομηρικού έπους όχι από την αρχή της υπόθεσης αλλά από τη μέση. Οι μαθητές που βλέπουν αυτό το λατινικό λογοτεχνικό όρο έρχονται έτσι σε μια πρώτη ασυναίσθητη επαφή με τη λατινική ορολογία.

Κικέρων (106 π.Χ-43 π.Χ)

Αν έπειτα από τόσο καιρό που ξεκίνησα να έχω επαφή με τα λατινικά με ρωτήσει κανείς αν η γνώση αυτή ήταν χρήσιμη, θα απαντήσω ανεπιφύλακτα θετικά. Μπορεί να μη μιλάμε λατινικά -ούτε αρχαία ελληνικά-, όμως η επαφή με αυτά αποτελεί ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο διεύρυνσης σε όλα τα πεδία της γνώσης. Αυτό φυσικά δεν το κατανοούσαμε όταν σπαζοκεφαλιάζαμε να μεταφράσουμε στα σχολικά μας χρόνια τα (άγνωστα παρακαλώ)  στρατιωτικά κείμενα του Ιούλιου Καίσαρα από το «De Bello Gallico» (η πραγματική ιστορία του… Αστερίξ) και «De Bello Civili» και τους «Βίους» του Κορνήλιου Νέπωτα. Τώρα που το αναλογίζομαι και πάλι τυχεροί είμαστε με αυτά τα κείμενα, τα οποία θεωρούνται από τα εύκολα. Θα μπορούσε να μας είχαν τύχει τα πολύ πιο περίπλοκα κείμενα του μέγιστου Κικέρωνα, του Οβίδιου, του Οράτιου, του Σενέκα, του Βιργίλιου.

Δε θα μπορούσα να κλείσω αυτή τη μικρή αναφορά στα λατινικά παρά με Κικέρωνα. Στο έργο του «Επιστολές στον Αττικό» (Epistulae ad Atticum 9.10.3) γράφει το αθάνατο: «Dum spiro spero» (= Όσο ζω ελπίζω).