Η Ελλάδα ήταν η μοναδική κατεχόμενη χώρα στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, που αντιμετώπισε επισιτιστική κρίση και χιλιάδες πολίτες της έχασαν τη ζωή τους στη διάρκεια της Κατοχής από την πείνα. Οι λόγοι ήταν πολλοί. Ο πόλεμος με την Ιταλία και τη Γερμανία αποστέρησαν από τη χώρα πολύτιμο εργατικό και αγροτικό δυναμικό και βεβαίως τεράστια χρηματικά ποσά για την προπαρασκευή και τη διεξαγωγή του πολέμου. Μεγάλο μέρος των πλοίων της ναυτιλίας και της αλιείας καταστράφηκαν. Τα τρόφιμα σε μεγάλο ποσοστό τους διοχετεύονταν στις ένοπλες δυνάμεις αφήνοντας με σοβαρές ελλείψεις τον άμαχο πληθυσμό. Έτσι όταν το Μάιο του 1941 οι Ναζί ολοκλήρωσαν την κατάληψη της Ελλάδας η χώρα ήταν εντελώς εξαντλημένη από εφόδια, τρόφιμα και ανθρώπινο δυναμικό. Η παράδοση της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, από τις οποίες προερχόταν το 25% των τροφίμων στους Βουλγάρους χειροτέρεψε την ήδη δεινή κατάσταση.
Η κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου ελάχιστες πραγματικές αρμοδιότητες άσκησης οικονομικής πολιτικής διέθετε, καθώς τον πρώτο λόγο είχαν οι δυνάμεις των κατακτητών. Αυτοί με τη σειρά τους αδιαφόρησαν πλήρως για την τύχη του πληθυσμού της χώρας, αδειάζοντας ό,τι υπήρχε στις αποθήκες τροφίμων, τα χωράφια και τα καταστήματα, διοχετεύοντας όλες αυτές τις προμήθειες στις δυνάμεις του Άξονα, που μάχονταν στη Βόρεια Αφρική και φυσικά σε αυτές που κατείχαν την Ελλάδα.
Στην επιδείνωση της κατάστασης συνέβαλε και ο ναυτικός αποκλεισμός της χώρας από το Βρετανικό Ναυτικό, μια τακτική που πάγια εφαρμοζόταν από τους Άγγλους στις κατακτημένες χώρες. Πολύ σύντομα τα τρόφιμα εξαφανίστηκαν, η μαύρη αγορά έγινε καθεστώς και ο πληθωρισμός έτρεχε με τετραψήφια ποσοστά απαξιώνοντας το νόμισμα της δραχμής. Οι μαζικοί θάνατοι από πείνα τον φοβερό χειμώνα του 1941-42 έφθασαν σε χιλιάδες, ιδιαίτερα στα αστικά κέντρα.
Όλα αυτά τα γνωρίζουμε λίγο πολύ. Εκείνο όμως που είναι άγνωστο είναι το πως και από ποιους αντιμετωπίστηκε η τρομερή αυτή ανθρωπιστική κρίση. Τα βιβλία, που φωτίζουν αυτή την άγνωστη και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πτυχή της ιστορίας της Κατοχής, είναι τρία. Το παλαιότερο και πιο δυσεύρετο είναι εκείνο του Πωλ Μον «Η αποστολή μου στην Κατεχόμενη Ελλάδα» (εκδόσεις Μέτρον-2000). Στη συνέχεια κυκλοφόρησε το βιβλίο με τίτλο «Επιβίωση στην Κατεχόμενη Ελλάδα-Οι αποστολές του Ελβετικού Ερυθρού Σταυρού 1942-1945» (Εκδόσεις Historia-2016) της Αναστασίας Κούκουνα, στο οποίο υπάρχει και πλούσιο φωτογραφικό υλικό, που καταλαμβάνει σχεδόν το ήμισυ της εκδόσεως. Τέλος, το 2017 ακολούθησε το βιβλίο του Άξελ Σωτήρη Βαλντέν «Η Ανθρωπιστική Κρίση στην Κατοχική Ελλάδα-Η Σουηδική Αποστολή του Ερυθρού Σταυρού 1942-1945» (Εκδόσεις Θεμέλιο).
Οι συνέπειες της κατοχής έγιναν αμέσως αισθητές στον ελληνικό λαό. Το σοκ από την πείνα του χειμώνα 1941-42 έγινε γνωστό σε όλο τον κόσμο. Οι εκπρόσωποι του Ερυθρού Σταυρού στην Ελλάδα, έσπευσαν να κινητοποιήσουν το Διεθνή Ερυθρό Σταυρό στη Γενεύη. Σε μια αρχική φάση ο ΔΕΕ έφερνε τρόφιμα με ναυλωμένα πλοία (κυρίως σουηδικά), τα οποία μετέφεραν δημητριακά από την Αμερική, που είχαν αγοραστεί με έξοδα ελληνοαμερικανικών οργανώσεων. Τα πλοία αυτά παρέκαμπταν κατόπιν συνεννοήσεως με τους Άγγλους το ναυτικό αποκλεισμό και έτσι μέχρι τον Αύγουστο του 1942 έγινε δυνατή η εισαγωγή 50.000 τόνων τροφίμων. Όμως αυτό ήταν σταγόνα στον ωκεανό σε σχέση με το μέγεθος του προβλήματος, που έπρεπε να αντιμετωπιστεί.
Η τραγική κατάσταση του επισιτισμού στην Ελλάδα κίνησε το ενδιαφέρον του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού στη Γενεύη και οδήγησε στη δημιουργία δύο ανθρωπιστικών αποστολών στην κατεχόμενη Ελλάδα. Καθώς οι μόνες δύο χώρες, που δεν είχαν εμπλακεί στον πόλεμο και δεν είχαν εμφανώς ταχθεί στο πλευρό κάποιου από τα δύο στρατόπεδα ήταν η Ελβετία και η Σουηδία, ανατέθηκε σε αυτές η εκπροσώπηση του Ερυθρού Σταυρού. Σε πολύ γενικές γραμμές η ελβετική αποστολή ανέλαβε την προμήθεια του γάλακτος και των προϊόντων του καθώς και των φαρμάκων και η σουηδική την προμήθεια των σιτηρών και των λοιπών τροφίμων. Οι δύο αποστολές εργάστηκαν ταυτόχρονα στην Ελλάδα, κατανέμοντας τις περιοχές της χώρας γεωγραφικά με την ελβετική αποστολή να δραστηριοποιείται κυρίως στη Μακεδονία και τη Θεσσαλία και τη σουηδική στην Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα και τα νησιά. Η Αθήνα είχε παρουσία και των δύο αποστολών και βεβαίως στέγαζε την κοινή τους διοίκηση. Έξω από αυτή τη δραστηριότητα έμεινε σχεδόν εντελώς η Ήπειρος λόγω της δύσκολης πρόσβασης σε αυτή, όπως επίσης και αρκετά νησιά λόγω της επίταξης των καϊκιών από τους Γερμανούς.
Τα προϊόντα που διανέμονταν αγοράζονταν κατά κύριο λόγο από τις ΗΠΑ και τον Καναδά αλλά και από ορισμένες χώρες της Μέσης Ανατολής (Ιράν, Τουρκία κ.λ.π.). Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το εν πολλοίς άγνωστο γεγονός ότι οι δυνάμεις κατοχής (ιδίως οι Γερμανοί και λιγότερο οι Ιταλοί) συμφώνησαν με τον Ερυθρό Σταυρό να συμμετέχουν στο επισιτιστικό πρόγραμμά του, συνεισφέροντας σε αντισταθμιστική βάση ποσότητες τροφίμων αντίστοιχες με αυτές, που έπαιρναν από τον ελληνικό χώρο για τις δικές τους ανάγκες. Οι σχέσεις ανάμεσα στην ελβετική και τη σουηδική αποστολή υπήρξαν δύσκολες και ακανθώδεις. Όπως αποδείχθηκε, ακόμη και εκεί που το έργο είναι θεάρεστο και ο σκοπός ευγενής, πάντα θα αναφύονται ζητήματα, τα οποία αμαυρώνουν την εικόνα. Ιδιαίτερα σοβαρό θέμα δημιουργήθηκε με τη διαχείριση των Μύλων Αγίου Γεωργίου στον Πειραιά, όπου ο Ελβετός διευθυντής τους κατηγορήθηκε από τους Σουηδούς του Ερυθρού Σταυρού για κακοδιαχείριση και κατάχρηση κονδυλίων.
Οι δύο αποστολές εκ των πραγμάτων βρίσκονταν σε ανοιχτή γραμμή τόσο με τις κατοχικές δυνάμεις (δωσιλογικές κυβερνήσεις, Τάγματα Ασφαλείας και Γερμανοί/Ιταλοί) όσο και με τις αντιστασιακές οργανώσεις προκειμένου να επιτυγχάνονται οι απαραίτητες ανακωχές για να μπορούν να διανέμονται στον πληθυσμό τα τρόφιμα. Οι δύο αποστολές είχαν στη διάθεσή τους ένα σημαντικό στόλο φορτηγών για τις μεταφορές καθώς και μερικές εκατοντάδες προσωπικό από διοικητικούς μέχρι φορτοεκφορτωτές, αποτελούμενο από Έλληνες. Ένα από τα πιο καταπληκτικά πράγματα, που μαθαίνει κανείς από τα βιβλία αυτά (κυρίως του Πωλ Μον), είναι ότι μεσούσης της Κατοχής διοργανώθηκε στην Αθήνα ένα κανονικό … δημοψήφισμα από τη σουηδική αποστολή. Το ερώτημα ήταν εάν οι κάτοικοι της πρωτεύουσας επιθυμούσαν να προσφέρεται φαγητό για τα παιδιά σε συσσίτια ή εάν ήθελαν να μαγειρεύουν στο σπίτι με υλικά που θα προμηθεύονταν από τον Ερυθρό Σταυρό μέσω των παντοπωλείων και αρτοποιείων. Το αποτέλεσμα ήταν υπέρ του μαγειρέματος στο σπίτι, με αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση των λειτουργούντων συσσιτίων. Το δημοψήφισμα αυτό έγινε στις γειτονιές και τις ενορίες της Αθήνας και είναι πραγματικά μοναδικό ως γεγονός. Ο Πωλ Μον επίσης στο βιβλίο του, (στην πραγματικότητα το απόσπασμα σχετικά με την Ελλάδα των απομνημονευμάτων του, που εκδόθηκαν μεταπολεμικά από το Πανεπιστήμιο της Ουψάλα) αναφέρεται με κολακευτικά λόγια στην υπεύθυνη και ανθρώπινη στάση που επέδειξαν τα μέλη του Σωματείου Παντοπωλών της Αθήνας, τα οποία απείχαν από την κερδοσκοπία και την εκμετάλλευση των πεινασμένων συμπολιτών τους. Οι παντοπώλες στη μεγάλη τους πλειοψηφία είχαν καταγωγή από τις Κυκλάδες. Επιφυλάσσει αντίθετα κακή εκτίμηση για την κερδοσκοπική συμπεριφορά των αρτοποιών της Αθήνας, οι περισσότεροι από τους οποίους κατάγονταν από την Ήπειρο.
Το βιβλίο του Σωτήρη Βαλντέν είναι το πιο διαφωτιστικό για τα γεγονότα και το μηχανισμό της βοήθειας, με έμφαση στη σουηδική αποστολή. Περιλαμβάνει σχεδόν πλήρη σειρά της εμπιστευτικής αλληλογραφίας της σουηδικής αποστολής με το υπουργείο εξωτερικών στη Στοκχόλμη καθώς και άλλα εξαιρετικά ενδιαφέροντα έγγραφα, όπως η πολυσέλιδη τελική αναφορά της αποστολής προς το Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, που επιμελήθηκε ο διπλωμάτης Μπενγκτ Χέλγκερ, ο οποίος έμεινε στην κατεχόμενη Ελλάδα περισσότερο από κάθε άλλο μέλος της αποστολής. Μέσα από τα έγγραφα αυτά με αντικειμενικό και τεχνοκρατικό τρόπο προκύπτει όλο το μέγεθος του προβλήματος της πείνας στην Ελλάδα και του τρόπου με τον οποίο οργανώθηκε η αντιμετώπισή της. Η σουηδική αποστολή είχε και αυτή τα εσωτερικά της προβλήματα. Αρχικά τριβές προκάλεσε το ζήτημα της συμμετοχής ή μη Ελλήνων στην επιτροπή διαχείρισης και αποφασίστηκε τελικά να μη συμμετέχουν Έλληνες. Ακόμη το Σεπτέμβριο του 1943 μια «ανταρσία» των Σουηδών αντιπροσώπων κατά των προϊσταμένων τους με αφορμή την απομάκρυνση του διπλωμάτη Πωλ Μον από τη θέση του επικεφαλής της αποστολής και την αντικατάστασή του από τον ανώτατο δικαστικό Έμιλ Σάντστρεμ.
Ζήτημα επίσης προέκυπτε από τις σχέσεις των εκπροσώπων της σουηδικής αποστολής με τις δυνάμεις κατοχής αλλά και με τις αλληλοσυγκρουόμενες ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις. Οι ίσες αποστάσεις δεν ήταν τόσο εύκολο να τηρηθούν, όπως φαίνεται. Ο Πωλ Μον πιθανότατα αντικαταστάθηκε επειδή είχε πιο στενή σχέση από όσο έπρεπε με την κατοχική κυβέρνηση. Στο βιβλίο του μάλιστα ξεκάθαρα τονίζει ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχουν «Κουϊσλινγκς». Αντίθετα ο διάδοχός του Έμιλ Σάντστρεμ είναι απόλυτα αρνητικός στη γνώμη του για τις δωσιλογικές κυβερνήσεις και τα Τάγματα Ασφαλείας. Κάποιοι Σουηδοί αντιπρόσωποι, όπως ο διάσημος αρχαιολόγος Άξελ Πέρσον και η σύζυγός του Έλσα Σέγκερνταλ, που εργάστηκαν στην Τρίπολη, ήταν ανοικτά φιλο-ΕΑΜικοί. Άλλοι, όπως ο Έϊναρ Γκγιέρσταντ και ο Στιγκ Βικάντερ (τοποθετημένοι στη Χίο και Λέσβο) ήταν ακριβώς το αντίθετο. Πιο ισορροπημένος στις απόψεις του ο Χανς Ερενστρόλε, που εργάστηκε για σχεδόν όλο το διάστημα της Κατοχής στην Πάτρα (όπου σήμερα υπάρχει οδός με το όνομά του). Σημαντική ήταν η παρουσία του διάσημου ιστορικού καθηγητή Στούρε Λινέρ, ο οποίος ως μέλος του Ερυθρού Σταυρού είχε αναπτύξει μέσα στη Γερμανία αντιναζιστική δράση και είχε βοηθήσει εκατοντάδες Εβραίων να διαφύγουν. Mετά τον πόλεμο εργάστηκε ως βοηθός του Γ.Γ. του ΟΗΕ Νταγκ Χάμερσκιελντ.
Στην Ελλάδα εργάστηκε στο Βόλο και τη Λαμία. Ο Λινέρ είχε συναντήσει αρκετές φορές από κοντά τον Άρη Βελουχιώτη. Περιγράφει μάλιστα ένα περιστατικό, κατά το οποίο σε συνάντηση με τον Άρη Βελουχιώτη οι μεταξύ τους συζητήσεις είχαν φτάσει σε αδιέξοδο. Τη λύση έδωσε ο «πλακατζής» βοηθός του Νταγκ Μπέργκμαν, που για να ελαφρύνει το κλίμα τόλμησε να πάει και να τραβήξει τη γενειάδα του τρομερού πολέμαρχου της Αντίστασης. Για λίγα δευτερόλεπτα όλοι πάγωσαν, όμως ο Βελουχιώτης έσκασε στα γέλια, οπότε το θέμα λύθηκε λίγο αργότερα. Για την ιστορία, ο Νταγκ Μπέργκμαν ήταν αρκούντως φιλοναζιστής. Ο ίδιος δεν το έκρυβε ιδιαίτερα, επιβεβαιώνεται δε το γεγονός και στα απομνημονεύματα του αδελφού του, διάσημου σκηνοθέτη Ίνγκμαρ Μπέργκμαν. Τέλος, ο πατέρας του συγγραφέα Γκότφριντ Βαλντέν υπήρξε ως λογιστής μέλος της αποστολής και μετά το τέλος του πολέμου παρέμεινε και έζησε στην Ελλάδα.
Οι Ελβετοί αντιπρόσωποι ήταν πιο υπηρεσιακοί και ως γνήσιοι θεματοφύλακες του πνεύματος του Ερυθρού Σταυρού κινήθηκαν αρκετά πιο αθόρυβα. Βεβαίως, όπως προαναφέρθηκε υπήρξε σοβαρό θέμα με τη διαχείριση των Μύλων του Πειραιά, που βρισκόταν υπό ελβετικό έλεγχο. Γενικότερα η λειτουργία μύλων ήταν ζωτικής σημασίας για τη μετατροπή των εισαγόμενων σιτηρών σε άλευρα και ψωμί. Αρκετοί Ελβετοί ήταν στρατιωτικοί και βεβαίως διπλωμάτες. Όπως και οι Σουηδοί αντίστοιχοι αντιμετώπισαν προβλήματα στις σχέσεις τους με τις εμπλεκόμενες πλευρές της Κατοχής στην Ελλάδα. Αρκετοί από αυτούς ήταν ιδιαίτερα ανήσυχοι για το ενδεχόμενο της μετατροπής της Ελλάδας σε κομμουνιστική χώρα μετά τον πόλεμο.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης και η παρουσίαση της ιστορίας των πλοίων με τα οποία γινόταν η εισαγωγή σιτηρών, τα περισσότερα από τα οποία ήταν σουηδικά και ιδιαίτερα η τραγική μοίρα δύο εξ αυτών. Το ατμόπλοιο «Στούρεμποργκ» βυθίστηκε τον Ιούνιο του 1942 στα ανοικτά της Κύπρου από ιταλικό αεροπλάνο, παρόλο που έφερε τα διακριτικά του Σουηδικού Ερυθρού Σταυρού ενώ έπλεε προς τη Χάιφα για τη φόρτωση σιτηρών. Από το πλήρωμα του δε γλύτωσε κανείς εκτός από ένα Πορτογάλο θερμαστή, που μισοπεθαμένος έφτασε στις ακτές της Παλαιστίνης. Ακόμη ο τορπιλισμός στο λιμάνι της Χίου του φορτηγού «Βίριλ» το Φεβρουάριο του 1944 από αγγλικά αεροπλάνα, που κόστισε τη ζωή σε 16 ναυτικούς και στο Σουηδό αντιπρόσωπο Νιλς Έρικ Νίλσον, που την επόμενη ημέρα θα παντρευόταν την Ελληνίδα σύζυγό του.
Μετά τον πόλεμο αρκετοί Ελβετοί και Σουηδοί αντιπρόσωποι παρέμειναν στην Ελλάδα και παντρεύτηκαν Ελληνίδες συζύγους. Οι περισσότεροι γύρισαν στις χώρες τους για να συνεχίσουν την προπολεμική τους ζωή, έχοντας τη συγκλονιστική εμπειρία των παθών ενός λαού που υπέφερε όσο λίγοι την κατεχόμενη Ευρώπη. Τέλος, άσχετο/σχετικό με τα προηγηθέντα: από δική μου έρευνα διαπίστωσα ότι ο Πωλ Μον μεταπολεμικά έπαιξε σημαντικό ρόλο και σε ένα άλλο ιστορικό γεγονός, τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ. Πράγματι, υπήρξε επικεφαλής της Επιτροπής του ΟΗΕ που χάραξε τα σύνορα του νεοσύστατου κράτους και πρέσβης της Σουηδίας στην Ιερουσαλήμ. Όπως είδα σε ιστορικά αφιερώματα ισραηλινών πηγών τιμάται ιδιαίτερα για το ρόλο του αυτό.
christospanos 