Κατσουσίκα Χοκουσάι – «To Μεγάλο Κύμα έξω από την Καναγκάουα» (1820-1831)
Ο Άγιος Φραγκίσκος Χαβιέρ, συνιδρυτής του τάγματος των Ιησουιτών και πρώτος χριστιανός ιεραπόστολος στην Ιαπωνία, γύρω στο 1550 αποφάνθηκε για τα Ιαπωνικά: «πρόκειται για επινόηση του διαβόλου, προκειμένου να εμποδίσει τη διάδοση του λόγου του Χριστού στη χώρα«. Όσοι ασχολούνται με την εκμάθηση των ιαπωνικών τείνουν να συμφωνήσουν με τον Άγιο Φραγκίσκο. Τα Ιαπωνικά είναι ακόμη και για τους Ιάπωνες επιεικώς δύσκολα, ενώ για τους υπόλοιπους σχεδόν ακατόρθωτα. Παραταύτα, χιλιάδες άνθρωποι κάθε χρόνο ξεκινούν την Οδύσσεια της εκμάθησης της Ιαπωνικής γλώσσας και αποδεικνύουν ότι μπορούν να τα καταφέρουν αν αποφασίσουν να αφιερωθούν στο σκοπό αυτό.
Ένας από αυτούς είμαι και εγώ. Θέλοντας να δοκιμάσω την εκμάθηση μιας γλώσσας χωρίς λατινικούς χαρακτήρες, ξεκίνησα πριν από πολλά χρόνια τη μελέτη της ιαπωνικής γλώσσας. Με τα μέσα της εποχής βέβαια (βιβλία και κασέτες), που είχα αγοράσει από το «ναό» των ξενόγλωσσων βιβλίων το αλήστου μνήμης βιβλιοπωλείο «Κάουφμαν» στην οδό Σταδίου στην Αθήνα, που τόσο λείπει σήμερα. Κάνοντας μικρά και μεγάλα διαλείμματα, η πρόοδός μου ήταν πολύ αργή. Εξάλλου -και αυτό ισχύει για όλες τις ξένες γλώσσες- πρέπει κανείς να μελετά αδιαλείπτως καθημερινά επί χρόνια ολόκληρα. Με την έλευση του διαδικτύου και των μεθόδων εκμάθησης, που εμφανίστηκαν σε αφθονία, έχω τα τελευταία 4 χρόνια προχωρήσει σημαντικά κατακτώντας ένα μικρό αρχικό ποσοστό γνώσης από το πρώτο επίπεδο (Ν5). Πρακτικά αυτό σημαίνει για τα Ιαπωνικά ότι έχεις απλώς «ξύσει την επιφάνεια». Σημειωτέον ότι τα επίπεδα στα ιαπωνικά είναι πέντε από Ν5 έως Ν1 και η δυσκολία μεταξύ των επιπέδων αυξάνει με γεωμετρικό ρυθμό.
Η ιαπωνική γλώσσα είναι θυγατέρα της κινεζικής. Δεν ξέρουμε τι έγραφαν οι Ιάπωνες πιο παλιά, όμως γύρω στο 10ο αιώνα μ.Χ. μετέφεραν ολόκληρο το σύστημα γραφής της κινεζικής γλώσσας στη χώρα τους. Και από εδώ αρχίζει το μεγάλο πανηγύρι, καθώς στις σχεδόν 100.000 κινεζικά ιδεογράμματα προστέθηκαν δύο συστήματα ιαπωνικής επινόησης συλλαβικής γραφής με 46 χαρακτήρες το καθένα, τα «χιραγκάνα» και «κατακάνα». Έτσι, προκύπτουν 3 συστήματα γραφής. Ας τα δούμε ένα προς ένα. Τα ιδεογράμματα (κάντζι) χρησιμοποιούνται κυρίως για την έκφραση ουσιαστικών και επιθέτων. Στην πράξη μόνο 10.000 από αυτά χρησιμοποιούνται και εξ αυτών σχεδόν 2.000 συναντώνται στα σχολικά βιβλία και στα βιβλία εκμάθησης της γλώσσας. Είναι ο κατάλογος, που βλέπετε εδώ.
Τα ιδεογράμματα, προέρχονται από απεικονίσεις πραγμάτων και καταστάσεων. Ένα απλό παράδειγμα αποτελεί η λέξη «Νιχόν», δηλαδή «Ιαπωνία».
Το σχήμα στα αριστερά είναι ο Ήλιος, που έπειτα από αλλεπάλληλες μετροπές έγινε από στρογγυλός παραλληλόγραμμος. Το σχήμα στα δεξιά είναι ένα απλοποιημένο δένδρο με τις ρίζες του (η οριζόντια κάτω μικρή γραμμή). Το δένδρο προέρχεται από τη ρίζα του και έτσι το σχήμα αυτό δείχνει «προέλευση». Έτσι έχουμε: «Ήλιος-Προέλευση», άρα «Από εκεί που έρχεται ο Ήλιος» άρα «Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου». Το παράδειγμα αυτό είναι από τα απλά. Σε πιο σύνθετα γίνεται … καταλαβαίνετε… Εκεί, που όλοι βέβαια τείνουμε να πιστέψουμε τον Άγιο Φραγκίσκο Χαβιέρ, είναι το γεγονός ότι όλα τα ιδεογράμματα έχουν δύο προφορές: μια κινεζική και μια ιαπωνική. Παράδειγμα το ιδεόγραμμα για τον «άνθρωπο» έχει την κινεζική προφορά (τζιν) όταν λέμε ότι κάποιος είναι «Γκιρίσα-τζιν» (Έλληνας) ενώ την ιαπωνική (χιτό) όταν λέμε «‘Ιι-χιτό» (καλός άνθρωπος). Το φοβερό είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ώστε να ξέρει κανείς πότε χρησιμοποιούμε τη μια και πότε την άλλη προφορά, απλώς θεωρούνται δεδομένες…
Ας δούμε τώρα τις δύο συλλαβικές γραφές. Τα «χιραγκάνα» είναι γενικής χρήσης και έχουν μορφή με αρκετά καμπύλα σχήματα. Τα «κατακάνα» έχουν πιο γωνιώδη και ευθύγραμμα σχήματα και χρησιμοποιούνται κυρίως για τις πάμπολλες ξένες λέξεις, που απαντώνται στα ιαπωνικά και είναι κατά κύριο λόγο αγγλικές (hotel, engine, taxi, restaurant κ.λ.π.). Τα ίδια χρησιμοποιούνται εκτεταμένα στις διαφημίσεις και όταν θέλουμε να δώσουμε έμφαση όταν γράφουμε (όπως κάνουμε με τα κεφαλαία στα Ελληνικά). Τα σύμβολα των δύο αυτών συστημάτων γραφής είναι συλλαβές και όχι φθόγγοι. Κάθε ένα έχει 46, συνολικά 92 σύμβολα, τα οποία πρέπει κανείς να μάθει οπωσδήποτε. Κάποιος άλλος άγιος ιεραπόστολος ονόματι Χέμπορν το 19ο αιώνα είχε την ιδέα να δημιουργήσει τον πίνακα αντιστοίχισης των δύο συλλαβαρίων, που βλέπετε πιο κάτω και έκτοτε όλοι οι σπουδαστές της Ιαπωνικής μνημονεύουμε το όνομά του, που μας διευκόλυνε τόσο…
Πρέπει να σημειωθεί επίσης ότι οι δύο αυτοί βασικοί πίνακες επεκτείνονται για τη δημιουργία και άλλων φθόγγων με συνδυασμούς μεταξύ τους και με την προσθήκη των ντακουτέν και μάρου (συμβόλων για τους ήχους «μπ» και «π») αλλά και με συνδυασμούς συλλαβών μεταξύ τους, που δημιουργούν επιπλέον συλλαβές. Με αυτά και με αυτά τα 92 συλλαβικά σύμβολα αυξάνονται σε αριθμό φθάνοντας τα 150 περίπου. Ακόμη, από τα ιαπωνικά απουσιάζει πλήρως ο ήχος του “Λάμδα”. Έτσι λέμε «Ιτάρια» (Ιταλία), «Μπουραζίρου» (Βραζιλία), κ.ο.κ.
Μετά τον πόλεμο έχει ξεκινήσει και η χρήση λατινικών χαρακτήρων για την απόδοση των ιαπωνικών (ρομάτζι). Αυτό εκτιμώ ότι έγινε λόγω της μεγάλης σχέσης έκτοτε με τους Αμερικανούς και της επιρροής της αγγλικής γλώσσας. Το εγχείρημα αυτό μόνο βοηθητικά εξυπηρετεί στα αρχικά στάδια εκμάθησης της γλώσσας για την αποτύπωση των προφορών, δεν έχει όμως καμία τύχη να επικρατήσει έναντι της παραδοσιακής ιαπωνικής γραφής.
Η γραμματική των Ιαπωνικών είναι όλως παραδόξως πιο απλή σε ορισμένα θέματα, συγκρινόμενη με εκείνη των Αγγλικών για παράδειγμα. Δεν υπάρχουν γένη, πτώσεις και αριθμοί, ενώ οι χρόνοι είναι μόνο δύο: ο ενεστώτας και ο αόριστος. Πολλά πράγματα προκύπτουν από τα συμφραζόμενα . Π.χ. ο ενεστώτας μπορεί να είναι και μέλλοντας, αλλά αυτό θα το καταλάβεις από το σύνολο της συζήτησης. Η καταρχήν «ευκολία» αντισταθμίζεται από το γεγονός της ύπαρξης μεγάλου αριθμού από λεξούλες (μπούνσι), που μοιάζουν με τις δικές μας προθέσεις και είναι ικανές να σε τρελάνουν, έτσι όπως βρίσκονται παντού μέσα στις φράσεις και πρέπει να προσέχεις τους κανόνες για τη σειρά τους για να μην τις μπερδέψεις και είτε αλλάξει το νόημα είτε γίνει η πρόταση ακατανόητη. Σε ό,τι αφορά τη σύνταξη αυτό που ξέρουμε στα ελληνικά ως Υποκείμενο-Ρήμα-Αντικείμενο (εγώ πίνω νερό) στα ιαπωνικά είναι Υποκείμενο-Αντικείμενο-Ρήμα (εγώ νερό πίνω). Το ρήμα πάει πάντα στο τέλος, κανόνας απαράβατος. Πιθανότατα από αυτό τον τρόπο έκφρασης εμπνεύστηκε ο Τζώρτζ Λούκας την ομιλία του σοφού Τζεντάι Γιόντα στον Πόλεμο των Άστρων.
«Ξαφνική βροχή πάνω στη γέφυρα Σιν-Οχάσι» (1857)
Ένα ακόμη χαρακτηριστικό δυσκολίας είναι τα συστήματα αρίθμησης. Για κάποιο λόγο, που μόνο οι ίδιοι κατανοούν, οι Ιάπωνες έχουν διαφορετικά συστήματα αρίθμησης ανάλογα με το σχήμα, το μέγεθος, το είδος κ.λ.π. του αντικειμένου, το οποίο καταμετρούν. Έτσι υπάρχουν διαφορετικά μεταξύ τους αριθμητικά για τα μικρά αντικείμενα, τα μεγάλα αντικείμενα, τα στρογγυλά, τα μακρόστενα, τα μεγάλα ζώα, τα μικρά ζώα, τα μεγάλα φυτά, τα μικρά φυτά, τα κτίσματα, τους ανθρώπους και πάει λέγοντας. Από την άλλη, όσο και αν είναι δύσκολο να τις μάθεις όλες, προσωπικά με γοητεύει στα ιαπωνικά η ύπαρξη πλήθους διαφορετικών εκφράσεων ευγένειας ανάλογων με τη θέση και την ηλικία του συνομιλητή μας. Ιδιαίτερος σεβασμός αποδίδεται γενικά στους δασκάλους (διδάσκοντες) και στους ηλικιωμένους. Η γενική τάση είναι να «αυτοταπεινώνεται» κανείς για να τιμήσει τον άλλο. Αναλύοντας απλές εκφράσεις, όπως το “παρακαλώ” “onegaishimasu”, η μετάφραση βγαίνει “μη με παρεξηγήσετε, που ζητώ αυτό”. Η αγαπημένη μου έκφραση είναι εκείνη, που λέει κανείς όταν φεύγει από τη δουλειά και χαιρετά τους συναδέλφους του: “osakini shitsureishimasu”, που θα πει : “είμαι τόσο αγενής, που φεύγω και σας αφήνω πίσω”….
Κάθε γλώσσα αντικατοπτρίζει το χαρακτήρα του λαού, ο οποίος τη μιλά. Αυτό ισχύει πολύ για τα ιαπωνικά. Πρόκειται για μια γλώσσα που διαμορφώθηκε μέσα σε συνθήκες αιώνων απομόνωσης πολιτικής αλλά και επιβεβλημένης από τη φύση. Οι Ιάπωνες διαμόρφωσαν κάτι που μοιάζει περισσότερο με αργκό παρά με κανονική γλώσσα. Όπως όλα τα ιαπωνικά πράγματα λειτουργούν περίφημα για τους ίδιους τους Ιάπωνες ως μια σφιχτοδεμένη και πειθαρχημένη κοινωνία. Είναι ένας κώδικας επικοινωνίας για να συνεννοούνται μεταξύ τους σχεδόν διαισθητικά. Όπως λέει και η σχετική ιαπωνική έκφραση “ισίν-ντενσίν” από «νου σε νου», χωρίς παρέμβαση περιττών λόγων.
Η αμφισημία και η υπονόηση πραγμάτων είναι ένα από τα βασικά εκφραστικά στοιχεία αυτού του λαού με τη μυστηριώδη ψυχή. Διάχυτα βρίσκονται στην Ιαπωνική λογοτεχνία από το «Γκένζι Μονογκάταρι» του 11ου αιώνα (το πρώτο μυθιστόρημα στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας) μέχρι τα σύγχρονα έργα του νομπελίστα Κενζαμπούρο Όε και του Χαρούκι Μουρακάμι. Ακόμη στον κινηματογράφο, από τα επικά έργα του Ακίρα Κουροσάουα μέχρι τα κομψοτεχνήματα του Γιασουχίρο Όζου, όπως η “Αργοπορημένη Άνοιξη” με πρωταγωνίστρια τη σπουδαία ηθοποιό Σέτσουκο Χάρα, όλα υπονοούνται, όλα πλανώνται στον αέρα και σε καλούν τα ανακαλύψεις.
Η Ιαπωνία είναι μια χώρα μακριά από μας αλλά ταυτόχρονα και πολύ κοντά μας. Η τρίτη οικονομία του κόσμου βρίσκεται ολόγυρά μας σε πολλά στοιχεία (αυτοκίνητα, συσκευές, σούσι, καράτε, πόκεμον, Ζεν, χαϊκού, μάνγκα, άνιμε, αϊκίντο, ικεμπάνα, οριγκάμι, σουντόκου, μπονσάι και τόσα άλλα). Το να προσπαθήσει κανείς να μάθει τη γλώσσα της είναι ένα μεγάλο δύσκολο ταξίδι, που ανταμείβει όμως με πολλούς τρόπους. Εκτός όλων των άλλων πρόκειται και για μια εξαιρετική πνευματική άσκηση.
Σας αφήνω με ένα πολύ γνωστό ιαπωνικό χαιρετισμό: さようなら (Σαγιόναρα – όχι σαγιονάρα..). Επειδή όμως αυτός έχει το χαρακτήρα μιας προοπτικής μακροχρόνιου αποχωρισμού, θα σας αποχαιρετήσω με ένα καθημερινό またね»Ματάνε» (Τα λέμε) και βεβαίως どうもありがとうございます Dōmo arigatōgozaimasu (Ευχαριστώ πάρα πολύ).
* Για το post αυτό χρήσιμες πληροφορίες βρήκα στο θαυμάσιο βιβλίο του Γρηγόρη Μηλιαρέση «Γράμματα από έναν αιωρούμενο κόσμο» (Εκδόσεις 24 Γράμματα).
christospanos 