Με το βλέμμα στο Διάστημα

Με αφορμή το πρόσφατη παγκόσμια καραντίνα και τον περιορισμό όλων μας σε χώρους μικρότερους από εκείνους που έχουμε συνηθίσει, είναι ενδιαφέρον να μάθουμε την εμπειρία ανθρώπων, που ζουν σε τέτοιες συνθήκες για μεγάλα διαστήματα. Μπορώ να σκεφτώ όσους ζουν και εργάζονται σε πλοία και υποβρύχια, τους φυλακισμένους και βεβαίως τη μικρή ομάδα των ανθρώπων, που ζουν στο Διάστημα, δηλαδή τους αστροναύτες και κοσμοναύτες. Tα διαστημικά ταξίδια ήταν για τη γενιά μου ένα ορόσημο, που την κορύφωσή του ζήσαμε το καλοκαίρι του 1969, όταν ο Νηλ Άρμστρονγκ και ο Μπαζ Ολντριν πάτησαν στην επιφάνεια της Σελήνης. Θυμάμαι ακόμη να έχω σχολικά τετράδια με τους αστροναύτες και τη σεληνάκατο στο εξώφυλλο και να βλέπουμε στις τηλεοράσεις την ασπρόμαυρη εικόνα από τη σεληνιακή επιφάνεια. Βλέποντας τις ίδιες σκηνές εμπνεύστηκαν και έγιναν αστροναύτες οι συγγραφείς των δύο βιβλίων, που έχουν κυκλοφορήσει στην Ελλάδα το τελευταίο διάστημα. Πρόκειται για τον Αμερικανό Σκοτ Κέλι («Αντοχή-Ένας χρόνος στο Διάστημα-Μια ζωή ανακαλύψεων»-εκδόσεις Ροπή-μετάφραση Στέλλα Τσικρικά) και τον Καναδό Κρις Χάντφιλντ («Οδηγός ενός αστροναύτη για τη ζωή στη Γη»-εκδόσεις Πατάκη-μετάφραση Νίκος Αποστολόπουλος).

Ο Σκοτ Κέλι είναι ο άνθρωπος με τη μεγαλύτερη συνεχόμενη διαβίωση στο Διεθνή Διαστημικό Σταθμό, διάρκειας ενός έτους. Από την άλλη, ο Κρις Χάντφιλντ είναι ο πρώτος Καναδός αστροναύτης και εκείνος, που έκανε για πρώτη φορά ευρύτατη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από το Διάστημα κάνοντας γνωστό στο παγκόσμιο κοινό πολλές άγνωστες πλευρές του τρόπου ζωής σε συνθήκες μηδενικής βαρύτητας. Κοινά τους χαρακτηριστικά είναι ότι ξεκίνησαν ως πιλότοι μαχητικών αεροσκαφών, αρχιδοκιμαστές αεροσκαφών και στη συνέχεια αστροναύτες. Αμφότεροι αντιμετώπισαν κάποιο πρόβλημα υγείας, που παραλίγο θα τους κόστιζε την επιλογή τους ως αστροναυτών. Ο Σκοτ Κέλι επίσης υπήρξε ο ίδιος αντικείμενο μιας σειράς πειραμάτων με αντικείμενο τον ίδιο και το δίδυμο αδελφό του Μαρκ Κέλι, επίσης αστροναύτη. Αμφότεροι έχουν συμμετάσχει σε διαστημικά ταξίδια με το διαστημικό λεωφορείο και στο Διεθνή Διαστημικό Σταθμό (ISS).

Τα δύο βιβλία είναι εν πολλοίς αυτοβιογραφικά των δύο αστροναυτών. Αναφέρονται στα παιδικά τους χρόνια, τις σπουδές τους, την οικογενειακή και προσωπική τους ιστορία, πράγμα, που αναμφίβολα μας βοηθά να κατανοήσουμε το υπόβαθρο ανθρώπων όπως αυτοί, που κάνουν κάτι τόσο ξεχωριστό. Είναι ξεκάθαρο, πως για να γίνει κανείς αστροναύτης χρειάζονται μια σειρά από εξαιρετικά προσόντα σωματικά και πνευματικά. Το ταξίδι και η ζωή στο διάστημα απαιτούν γνώσεις σε βάθος, τεράστια αποθέματα υπομονής, ψυχραιμίας και καθαρής σκέψης, τόλμη σε υπέρτατο βαθμό συνδυασμένη όμως με προσεκτική επιστημονική αντιμετώπιση των καταστάσεων. Ακόμη τέλεια φυσική κατάσταση, η οποία πρέπει να διατηρείται συνεχώς κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης αλλά και του ταξιδιού στο διάστημα. Η εκπαίδευση είναι πολυετής και σκληρή. Ατελείωτες ώρες εκμάθησης συγκεκριμένων διαδικασιών για αντιμετώπιση κάθε πιθανού και απίθανου προβλήματος. Αμέτρητα τεστ ψυχολογικής και σωματικής αντοχής και βέβαια εξοικείωση με την έλλειψη βαρύτητας στο διάστημα, τον παράγοντα που κατά κύριο λόγο υπαγορεύει τον τρόπο ζωής και εργασίας στα διαστημόπλοια και το Διεθνή Διαστημικό Σταθμό.

Η προσπάθεια για κατάκτηση του Διαστήματος ξεκίνησε μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η πυραυλική τεχνολογία, που ανέπτυξαν οι Ναζί, ήταν η βάση για το μελλοντικό σχεδιασμό. Αν και οι πρώτοι, που απέκτησαν την τεχνολογία αυτή, ήταν οι Αμερικανοί, καθώς μάζεψαν όλους τους Γερμανούς επιστήμονες με επικεφαλής τον Βέρνερ φον Μπράουν, οι Σοβιετικοί ήταν αυτοί που πήραν τα εύσημα της πρωτοπορίας. Με το σχεδιασμό και τη διεύθυνση του μυθικού επιστήμονα Σεργκέι Κορόλεφ, (αφού πρώτα αυτός ανασύρθηκε από τα σταλινικά γκούλαγκ, όπου κρατούνταν), η Σοβιετική Ένωση κατάφερε στη δεκαετία του 1950 να στείλει γύρω από τη Γη δορυφόρο (Σπούτνικ 1), διαστημόπλοιο με ζώο (τη σκυλίτσα Λάικα) και άνθρωπο (Γιούρι Γκαγκάριν).

Μεσούντος του Ψυχρού Πολέμου, οι ΗΠΑ ήταν υποχρεωμένες να απαντήσουν, ξεκινώντας τη δική τους κούρσα στη δεκαετία του 1960,        που κατέληξε με το πρόγραμμα «Απόλλων» στην κατάκτηση της Σελήνης. Έκτοτε οι δύο υπερδυνάμεις -ενώ στη Γη ασχολούνταν με τον ανταγωνισμό τους στα πυρηνικά όπλα- όλως περιέργως- στο Διάστημα άρχισαν αργά αλλά σταθερά να προσεγγίζουν.  Στη δεκαετία του 1970 ένα αμερικανικό και ένα σοβιετικό διαστημόπλοιο συνδέθηκαν στον ουρανό πάνω από τη διαιρεμένη τότε Γερμανία, ενώ αργότερα Αμερικανοί αστροναύτες φιλοξενήθηκαν στο σοβιετικό διαστημικό σταθμό «Μιρ».

Θεωρώ εξαιρετικά μεγάλης σημασίας για την ιστορία του μέλλοντος την απόφαση για τη δημιουργία του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού. Εκεί οι ΗΠΑ, η Ρωσία, η Ευρώπη, ο Καναδάς και η Ιαπωνία ένωσαν τις δυνάμεις τους και δημιούργησαν αυτή την πολιτεία στο Διάστημα, όπου η ανθρωπότητα ετοιμάζει το επόμενο βήμα της έξω από τη Γη. Μέσα από τα βιβλία των δύο αστροναυτών περιγράφεται πολύ γλαφυρά το ιδιαίτερα εντυπωσιακό γεγονός της απόλυτης ρωσικής κυριαρχίας σε θέματα εκπαίδευσης και μετακίνησης από και προς το Διεθνή Διαστημικό Σταθμό. Οι ΗΠΑ έχουν εκχωρήσει όλα αυτά τα ζητήματα στη Ρωσία εμπιστευόμενες τις παλιές αλλά δοκιμασμένες μεθόδους της. Το πιο θεμελιώδες στοιχείο είναι ότι πλέον εκτοξεύσεις επανδρωμένων αποστολών γίνονται μόνο από το περίφημο Κοσμοδρόμιο στο Μπαϊκονούρ, το οποίο ανήκει στο Καζακστάν, έχει όμως παραχωρηθεί στη Ρωσία μέχρι το 2050. Εκεί μέσα από την ασιατική στέπα, ξεκινούν οι πύραυλοι Σογιούζ για να συναντήσουν το Διεθνή Διαστημικό Σταθμό. Όλοι οι αστροναύτες (αμερικανοί, ευρωπαίοι, ιάπωνες), είναι υποχρεωμένοι να μάθουν και να μιλούν άπταιστα ρωσικά. Πριν την εκτόξευση υποχρεωτικά ακολουθείται πολυήμερη καραντίνα του τριμελούς πληρώματος, που συνήθως είναι δύο Ρώσοι και ένας Αμερικανός ή Ευρωπαίος, καθώς και του αναπληρωματικού πληρώματος, που έχει την ίδια σύνθεση.

Η καραντίνα αποσκοπεί στο να τεθούν σε ελεγχόμενο περιβάλλον οι ταξιδιώτες πριν την εκτόξευση. Οι δύο συγγραφείς περιγράφουν διάφορα «γούρια», που τηρούνται απαρέγκλιτα στο Μπαϊκονούρ πριν την εκτόξευση. Ανάμεσα στα πολλά είναι ότι το πλήρωμα ευλογεί ένας ορθόδοξος ιερωμένος, ο οποίος εδώ και πολλά χρόνια είναι ο ίδιος, ο πατήρ Κλήμης, που ραντίζει επίσης με αγίασμα τον πύραυλο. Ακόμη είναι έθιμο-γούρι οι άνδρες αστροναύτες-κοσμοναύτες να … ουρούν για τελευταία φορά πριν εγκαταλείψουν τη Γη στο πίσω δεξιό ελαστικό του λεωφορείου, που τους μεταφέρει στην πλατφόρμα εκτόξευσης. Ο λόγος είναι ότι το ίδιο είχε κάνει ο Γιούρι Γκαγκάριν στην ιστορική του πρώτη διαστημική πτήση.

Το Σογιούζ είναι τεχνολογικά παμπάλαιο, όπως και οι ρωσικές διαστημικές στολές Σοκόλ, αναγόμενα αμφότερα στη δεκαετία του ’70. Όμως η «Roscosmos» (το αντίστοιχο της NASA) ήταν πάντα της άποψης ότι εάν κάτι λειτουργεί και είναι αποτελεσματικό, το κρατάμε και το χρησιμοποιούμε ακόμη και αν είναι φτηνιάρικο ή ξεπερασμένο. Με έκπληξη οι αστροναύτες από τις ΗΠΑ και την Ευρώπη διαπιστώνουν ότι ο στολές Σοκόλ σε μερικά σημεία κλείνουν με … λαστιχάκια, όπως αυτά, που τυλίγουν τα τυριά στο σουπερμάρκετ. Αλλά δουλίτσα γίνεται σε κάθε περίπτωση. Η εξυπηρέτηση της NASA από τις εγκαταστάσεις του Μπαϊκονούρ είναι εξαιρετικά «αλμυρή». Η NASA καταβάλει στη Roscosmos (κρατηθείτε) 18 εκ. δολλάρια ημερησίως – ανά αστροναύτη !!! Αυτός είναι ο λόγος που πρόσφατα έπειτα από πολλά χρόνια έγινε εκτόξευση επανδρωμένου πυραύλου Dragon-X από τη Φλόριντα προς το Διαστημικό Σταθμό. Ο Ίλον Μασκ πρέπει να είναι πιο …οικονομικός από τους Ρώσους.

Πολυάριθμα επιστημονικά πειράματα εκτελούνται συνεχώς εκεί πάνω σε συνθήκες έλλειψης βαρύτητας, τόσο σε εργαστήρια αλλά και πάνω στους ίδιους τους διαστημικούς επιβάτες. Ο Σκοτ Κέλι περιγράφει γλαφυρά το πως βίωσε ένα ολόκληρο χρόνο στο διάστημα, τις ψυχολογικές και σωματικές του μεταπτώσεις, τον περιορισμό για τόσο μεγάλο διάστημα σε τόσο μικρό χώρο. Επί ένα χρόνο κάθε ημέρα συντηρούσε το κλιματιστικό σύστημα με θρησκευτική ευλάβεια, μια διαδικασία πολύωρη και για γερά νεύρα. Ο Κρις Χάντφιλντ ακόμη αναφέρει εκείνες τις δύο περίφημες  ιστορίες του, όταν ευρισκόμενος σε διαστημικό περίπατο έξω από το Σταθμό το τζάμι του κράνους του γέμισε υδρατμούς και δεν έβλεπε και ακόμη όταν η είσοδος του Σταθμού είχε φρακάρει και δε μπορούσε να επιστρέψει μέσα. Στην πρώτη περίπτωση έλυσε το πρόβλημα με μια βαλβίδα εξαέρωσης που είχε στο κράνος ενώ στη δεύτερη με έναν… ελβετικό σουγιά.

Οι Ρώσοι κοσμοναύτες διαμένουν σε ξεχωριστό τμήμα του Σταθμού. Συχνά ανταλλάσσουν επισκέψεις με τους αστροναύτες και βεβαίως υπάρχει συνεργασία όποτε υπάρχουν προβλήματα, γενικά όμως ο καθένας κάνει τα δικά του πράγματα. Ο Σκοτ Κέλι λέει πως σε αντίθεση με τους Αμερικανούς αστροναύτες, που έχουν συνέχεια επικοινωνία με τo Κέντρο της  NASA στο Χιούστον και ζητούν βοήθεια και συμβουλές από τη Γη, οι Ρώσοι κοσμοναύτες αποφεύγουν τη συχνή επικοινωνία με τη Μόσχα για βοήθεια και συμβουλές. Ο λόγος είναι ότι έχουν γραμμή να λύνουν τα προβλήματα μόνοι τους, διαφορετικά μπορεί να έχουν διάφορες συνέπειες, κυρίως οικονομικές (πρόστιμα, μείωση αποδοχών κ.λ.π.).

Η ζωή στο Διεθνή Διαστημικό Σταθμό είναι μια πρόβα τζενεράλε για το μέλλον της ανθρωπότητας. Τα επόμενα χρόνια η NASA θα επανέλθει στη Σελήνη με αστροναύτες (πρόγραμμα Artemis) και κάποια στιγμή τα επόμενα 30 χρόνια άνθρωποι θα ταξιδέψουν στον Άρη. Οι αστροναύτες είναι πεπεισμένοι ότι η ανθρωπότητα στο μέλλον πρέπει να αρχίσει να ζει και σε άλλους πλανήτες, καθώς η Γη δε θα μας αντέξει όλους. Λένε ακόμη αυτοί οι λίγοι τυχεροί που είχαν το προνόμιο να δουν αυτό το θέαμα πως η Γη από το διάστημα μοιάζει και είναι ένας οργανισμός, που πάλλεται από ζωή, που αγωνίζεται και αυτός να επιβιώσει μέσα στην μαύρη απεραντοσύνη του Σύμπαντος και που βρίσκει τους τρόπους να αυτο-γιατρεύεται. Τέλος, πως είμαστε απίστευτα τυχεροί που ζούμε πάνω σε αυτό το μοναδικό παράξενο βράχο. Συστήνω ένθερμα προς παρακολούθηση την ομώνυμη σειρά ντοκιμαντέρ «One Strange Rock», στην οποία εμφανίζεται μαζί με άλλους αστροναύτες και ο Κρις Χάντφιλντ, όπως επίσης και τα δύο βιβλία των αστροναυτών, για τα οποία σας μίλησα. 

Μια άγνωστη πλευρά της Κατοχής

Η Ελλάδα ήταν η μοναδική κατεχόμενη χώρα στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, που αντιμετώπισε επισιτιστική κρίση και χιλιάδες πολίτες της έχασαν τη ζωή τους στη διάρκεια της Κατοχής από την πείνα. Οι λόγοι ήταν πολλοί. Ο πόλεμος με την Ιταλία και τη Γερμανία αποστέρησαν από τη χώρα πολύτιμο εργατικό και αγροτικό δυναμικό και βεβαίως τεράστια χρηματικά ποσά για την προπαρασκευή και τη διεξαγωγή του πολέμου. Μεγάλο μέρος των πλοίων της ναυτιλίας και της αλιείας καταστράφηκαν. Τα τρόφιμα σε μεγάλο ποσοστό τους διοχετεύονταν στις ένοπλες δυνάμεις αφήνοντας με σοβαρές ελλείψεις τον άμαχο πληθυσμό. Έτσι όταν το Μάιο του 1941 οι Ναζί ολοκλήρωσαν την κατάληψη της Ελλάδας η χώρα ήταν εντελώς εξαντλημένη από εφόδια, τρόφιμα και ανθρώπινο δυναμικό. Η παράδοση της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, από τις οποίες προερχόταν το 25% των τροφίμων στους Βουλγάρους χειροτέρεψε την ήδη δεινή κατάσταση.

Η κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου ελάχιστες πραγματικές αρμοδιότητες άσκησης οικονομικής πολιτικής διέθετε, καθώς τον πρώτο λόγο είχαν οι δυνάμεις των κατακτητών. Αυτοί με τη σειρά τους αδιαφόρησαν πλήρως για την τύχη του πληθυσμού της χώρας, αδειάζοντας ό,τι υπήρχε στις αποθήκες τροφίμων, τα χωράφια και τα καταστήματα, διοχετεύοντας όλες αυτές τις προμήθειες στις δυνάμεις του Άξονα, που μάχονταν στη Βόρεια Αφρική και φυσικά σε αυτές που κατείχαν την Ελλάδα.

Πρώτες ημέρες της Κατοχής με τους πάγκους στη Βαρβάκειο Αγορά άδειους από εμπορεύματα.

Στην επιδείνωση της κατάστασης συνέβαλε και ο ναυτικός αποκλεισμός της χώρας από το Βρετανικό Ναυτικό, μια τακτική που πάγια εφαρμοζόταν από τους Άγγλους στις κατακτημένες χώρες. Πολύ σύντομα τα τρόφιμα εξαφανίστηκαν, η μαύρη αγορά έγινε καθεστώς και ο πληθωρισμός έτρεχε με τετραψήφια ποσοστά απαξιώνοντας το νόμισμα της δραχμής. Οι μαζικοί θάνατοι από πείνα τον φοβερό χειμώνα του 1941-42 έφθασαν σε χιλιάδες, ιδιαίτερα στα αστικά κέντρα.

Διάγραμμα για την πορεία της επισιτιστικής κρίσης στην Κατοχή

Όλα αυτά τα γνωρίζουμε λίγο πολύ. Εκείνο όμως που είναι άγνωστο είναι το πως και από ποιους αντιμετωπίστηκε η τρομερή αυτή ανθρωπιστική κρίση. Τα βιβλία, που φωτίζουν αυτή την άγνωστη και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πτυχή της ιστορίας της Κατοχής, είναι τρία. Το παλαιότερο και πιο δυσεύρετο είναι εκείνο του Πωλ Μον «Η αποστολή μου στην Κατεχόμενη Ελλάδα» (εκδόσεις Μέτρον-2000). Στη συνέχεια κυκλοφόρησε το βιβλίο με τίτλο «Επιβίωση στην Κατεχόμενη Ελλάδα-Οι αποστολές του Ελβετικού Ερυθρού Σταυρού 1942-1945» (Εκδόσεις Historia-2016) της Αναστασίας Κούκουνα, στο οποίο υπάρχει και πλούσιο φωτογραφικό υλικό, που καταλαμβάνει σχεδόν το ήμισυ της εκδόσεως. Τέλος, το 2017 ακολούθησε το βιβλίο του Άξελ Σωτήρη Βαλντέν «Η Ανθρωπιστική Κρίση στην Κατοχική Ελλάδα-Η Σουηδική Αποστολή του Ερυθρού Σταυρού 1942-1945» (Εκδόσεις Θεμέλιο).

Οι συνέπειες της κατοχής έγιναν αμέσως αισθητές στον ελληνικό λαό. Το σοκ από την πείνα του χειμώνα 1941-42 έγινε γνωστό σε όλο τον κόσμο. Οι εκπρόσωποι του Ερυθρού Σταυρού στην Ελλάδα, έσπευσαν να κινητοποιήσουν το Διεθνή Ερυθρό Σταυρό στη Γενεύη. Σε μια αρχική φάση ο ΔΕΕ έφερνε τρόφιμα με ναυλωμένα πλοία (κυρίως σουηδικά), τα οποία μετέφεραν δημητριακά από την Αμερική, που είχαν αγοραστεί με έξοδα ελληνοαμερικανικών οργανώσεων. Τα πλοία αυτά παρέκαμπταν κατόπιν συνεννοήσεως με τους Άγγλους το ναυτικό αποκλεισμό και έτσι μέχρι τον Αύγουστο του 1942 έγινε δυνατή η εισαγωγή 50.000 τόνων τροφίμων. Όμως αυτό ήταν σταγόνα στον ωκεανό σε σχέση με το μέγεθος του προβλήματος, που έπρεπε να αντιμετωπιστεί.

Η τραγική κατάσταση του επισιτισμού στην Ελλάδα κίνησε το ενδιαφέρον του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού στη Γενεύη και οδήγησε στη δημιουργία δύο ανθρωπιστικών αποστολών στην κατεχόμενη Ελλάδα. Καθώς οι μόνες δύο χώρες, που δεν είχαν εμπλακεί στον πόλεμο και δεν είχαν εμφανώς ταχθεί στο πλευρό κάποιου από τα δύο στρατόπεδα ήταν η Ελβετία και η Σουηδία, ανατέθηκε σε αυτές η εκπροσώπηση του Ερυθρού Σταυρού. Σε πολύ γενικές γραμμές η ελβετική αποστολή ανέλαβε την προμήθεια του γάλακτος και των προϊόντων του καθώς και των φαρμάκων και η σουηδική την προμήθεια των σιτηρών και των λοιπών τροφίμων.  Οι δύο αποστολές εργάστηκαν ταυτόχρονα στην Ελλάδα, κατανέμοντας τις περιοχές της χώρας γεωγραφικά με την ελβετική αποστολή να δραστηριοποιείται κυρίως στη Μακεδονία και τη Θεσσαλία και τη σουηδική στην Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα και τα νησιά. Η Αθήνα είχε παρουσία και των δύο αποστολών και βεβαίως στέγαζε την κοινή τους διοίκηση. Έξω από αυτή τη δραστηριότητα έμεινε σχεδόν εντελώς η Ήπειρος λόγω της δύσκολης πρόσβασης σε αυτή, όπως επίσης και αρκετά νησιά λόγω της επίταξης των καϊκιών από τους Γερμανούς.

Τα προϊόντα που διανέμονταν αγοράζονταν κατά κύριο λόγο από τις ΗΠΑ και τον Καναδά αλλά και από ορισμένες χώρες της Μέσης Ανατολής (Ιράν, Τουρκία κ.λ.π.). Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το εν πολλοίς άγνωστο γεγονός ότι οι δυνάμεις κατοχής  (ιδίως οι Γερμανοί και λιγότερο οι Ιταλοί) συμφώνησαν με τον Ερυθρό Σταυρό να συμμετέχουν στο επισιτιστικό πρόγραμμά του, συνεισφέροντας σε αντισταθμιστική βάση ποσότητες τροφίμων αντίστοιχες με αυτές, που έπαιρναν από τον ελληνικό χώρο για τις δικές τους ανάγκες. Οι σχέσεις ανάμεσα στην ελβετική και τη σουηδική αποστολή υπήρξαν δύσκολες και ακανθώδεις. Όπως αποδείχθηκε, ακόμη και εκεί που το έργο είναι θεάρεστο και ο σκοπός ευγενής, πάντα θα αναφύονται ζητήματα, τα οποία αμαυρώνουν την εικόνα. Ιδιαίτερα σοβαρό θέμα δημιουργήθηκε με τη διαχείριση των Μύλων Αγίου Γεωργίου στον Πειραιά, όπου ο Ελβετός διευθυντής τους κατηγορήθηκε από τους Σουηδούς του Ερυθρού Σταυρού για κακοδιαχείριση και κατάχρηση κονδυλίων.

Οι δύο αποστολές εκ των πραγμάτων βρίσκονταν σε ανοιχτή γραμμή τόσο με τις κατοχικές δυνάμεις (δωσιλογικές κυβερνήσεις, Τάγματα Ασφαλείας  και Γερμανοί/Ιταλοί) όσο και με τις αντιστασιακές οργανώσεις προκειμένου να επιτυγχάνονται οι απαραίτητες ανακωχές για να μπορούν να διανέμονται στον πληθυσμό τα τρόφιμα. Οι δύο αποστολές είχαν στη διάθεσή τους ένα σημαντικό στόλο φορτηγών για τις μεταφορές καθώς και μερικές εκατοντάδες προσωπικό από διοικητικούς μέχρι φορτοεκφορτωτές, αποτελούμενο από Έλληνες. Ένα από τα πιο καταπληκτικά πράγματα, που μαθαίνει κανείς από τα βιβλία αυτά (κυρίως του Πωλ Μον), είναι ότι μεσούσης της Κατοχής διοργανώθηκε στην Αθήνα ένα κανονικό … δημοψήφισμα από τη σουηδική αποστολή. Το ερώτημα ήταν εάν οι κάτοικοι της πρωτεύουσας επιθυμούσαν να προσφέρεται φαγητό για τα παιδιά σε συσσίτια ή εάν ήθελαν να μαγειρεύουν στο σπίτι με υλικά που θα προμηθεύονταν από τον Ερυθρό Σταυρό μέσω των παντοπωλείων και αρτοποιείων. Το αποτέλεσμα ήταν υπέρ του μαγειρέματος στο σπίτι, με αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση των λειτουργούντων συσσιτίων. Το δημοψήφισμα αυτό έγινε στις γειτονιές και τις ενορίες της Αθήνας και είναι πραγματικά μοναδικό ως γεγονός. Ο Πωλ Μον επίσης στο βιβλίο του, (στην πραγματικότητα το απόσπασμα σχετικά με την Ελλάδα των απομνημονευμάτων του, που εκδόθηκαν μεταπολεμικά από το Πανεπιστήμιο της Ουψάλα) αναφέρεται με κολακευτικά λόγια στην υπεύθυνη και ανθρώπινη στάση που επέδειξαν τα μέλη του Σωματείου Παντοπωλών της Αθήνας, τα οποία απείχαν από την κερδοσκοπία και την εκμετάλλευση των πεινασμένων συμπολιτών τους. Οι παντοπώλες στη μεγάλη τους πλειοψηφία είχαν καταγωγή από τις Κυκλάδες. Επιφυλάσσει αντίθετα κακή εκτίμηση για την κερδοσκοπική συμπεριφορά των αρτοποιών της Αθήνας, οι περισσότεροι από τους οποίους κατάγονταν από την Ήπειρο.

Πωλ Μον, ο πρώτος Πρόεδρος της Σουηδικής Αποστολής

Το βιβλίο του Σωτήρη Βαλντέν είναι το πιο διαφωτιστικό για τα γεγονότα και το μηχανισμό της βοήθειας, με έμφαση στη σουηδική αποστολή. Περιλαμβάνει σχεδόν πλήρη σειρά της εμπιστευτικής αλληλογραφίας της σουηδικής αποστολής με το υπουργείο εξωτερικών στη Στοκχόλμη καθώς και άλλα εξαιρετικά ενδιαφέροντα έγγραφα, όπως η πολυσέλιδη τελική αναφορά της αποστολής προς το Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, που επιμελήθηκε ο διπλωμάτης Μπενγκτ Χέλγκερ, ο οποίος έμεινε στην κατεχόμενη Ελλάδα περισσότερο από κάθε άλλο μέλος της αποστολής. Μέσα από τα έγγραφα αυτά με αντικειμενικό και τεχνοκρατικό τρόπο προκύπτει όλο το μέγεθος του προβλήματος της πείνας στην Ελλάδα και του τρόπου με τον οποίο οργανώθηκε η αντιμετώπισή της. Η σουηδική αποστολή είχε και αυτή τα εσωτερικά της προβλήματα. Αρχικά τριβές προκάλεσε το ζήτημα της συμμετοχής ή μη Ελλήνων στην επιτροπή διαχείρισης και αποφασίστηκε τελικά να μη συμμετέχουν Έλληνες. Ακόμη το Σεπτέμβριο του 1943 μια «ανταρσία» των Σουηδών αντιπροσώπων κατά των προϊσταμένων τους με αφορμή την απομάκρυνση του διπλωμάτη Πωλ Μον από τη θέση του επικεφαλής της αποστολής και την αντικατάστασή του από τον ανώτατο δικαστικό Έμιλ Σάντστρεμ.

Έμιλ Σάντστρεμ

Ζήτημα επίσης προέκυπτε από τις σχέσεις των εκπροσώπων της σουηδικής αποστολής με τις δυνάμεις κατοχής αλλά και με τις αλληλοσυγκρουόμενες ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις. Οι ίσες αποστάσεις δεν ήταν τόσο εύκολο να τηρηθούν, όπως φαίνεται. Ο Πωλ Μον πιθανότατα αντικαταστάθηκε επειδή είχε πιο στενή σχέση από όσο έπρεπε με την κατοχική κυβέρνηση. Στο βιβλίο του μάλιστα ξεκάθαρα τονίζει ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχουν «Κουϊσλινγκς». Αντίθετα ο διάδοχός του Έμιλ Σάντστρεμ είναι απόλυτα αρνητικός στη γνώμη του για τις δωσιλογικές κυβερνήσεις και τα Τάγματα Ασφαλείας. Κάποιοι Σουηδοί αντιπρόσωποι,  όπως ο διάσημος αρχαιολόγος Άξελ Πέρσον και η σύζυγός του Έλσα Σέγκερνταλ, που εργάστηκαν στην Τρίπολη, ήταν ανοικτά φιλο-ΕΑΜικοί. Άλλοι, όπως ο Έϊναρ Γκγιέρσταντ και ο Στιγκ Βικάντερ (τοποθετημένοι στη Χίο και Λέσβο) ήταν ακριβώς το αντίθετο. Πιο ισορροπημένος στις απόψεις του ο Χανς Ερενστρόλε, που εργάστηκε για σχεδόν όλο το διάστημα της Κατοχής στην Πάτρα (όπου σήμερα υπάρχει οδός με το όνομά του). Σημαντική ήταν η παρουσία του διάσημου ιστορικού καθηγητή Στούρε Λινέρ, ο οποίος ως μέλος του Ερυθρού Σταυρού είχε αναπτύξει μέσα στη Γερμανία αντιναζιστική δράση και είχε βοηθήσει εκατοντάδες Εβραίων να διαφύγουν. Mετά τον πόλεμο εργάστηκε ως βοηθός του Γ.Γ. του ΟΗΕ Νταγκ Χάμερσκιελντ.

Στούρε Λινέρ

Στην Ελλάδα εργάστηκε στο Βόλο και τη Λαμία. Ο Λινέρ είχε συναντήσει αρκετές φορές από κοντά τον Άρη Βελουχιώτη. Περιγράφει μάλιστα ένα περιστατικό, κατά το οποίο σε συνάντηση με τον Άρη Βελουχιώτη οι μεταξύ τους συζητήσεις είχαν φτάσει σε αδιέξοδο. Τη λύση έδωσε ο «πλακατζής» βοηθός του Νταγκ Μπέργκμαν, που για να ελαφρύνει το κλίμα τόλμησε να πάει και να τραβήξει τη γενειάδα του τρομερού πολέμαρχου της Αντίστασης. Για λίγα δευτερόλεπτα όλοι πάγωσαν, όμως ο Βελουχιώτης έσκασε στα γέλια, οπότε το θέμα λύθηκε λίγο αργότερα. Για την ιστορία, ο Νταγκ Μπέργκμαν ήταν αρκούντως φιλοναζιστής. Ο ίδιος δεν το έκρυβε ιδιαίτερα, επιβεβαιώνεται δε το γεγονός και στα απομνημονεύματα του αδελφού του, διάσημου σκηνοθέτη Ίνγκμαρ Μπέργκμαν. Τέλος, ο πατέρας του συγγραφέα Γκότφριντ Βαλντέν υπήρξε ως λογιστής μέλος της αποστολής  και μετά το τέλος του πολέμου παρέμεινε και έζησε στην Ελλάδα.

Οι Ελβετοί αντιπρόσωποι ήταν πιο υπηρεσιακοί και ως γνήσιοι θεματοφύλακες του πνεύματος του Ερυθρού Σταυρού κινήθηκαν αρκετά πιο αθόρυβα. Βεβαίως, όπως προαναφέρθηκε υπήρξε σοβαρό θέμα με τη διαχείριση των Μύλων του Πειραιά, που βρισκόταν υπό ελβετικό έλεγχο. Γενικότερα η λειτουργία μύλων ήταν ζωτικής σημασίας για τη μετατροπή των εισαγόμενων σιτηρών σε άλευρα και ψωμί. Αρκετοί Ελβετοί ήταν στρατιωτικοί και βεβαίως διπλωμάτες. Όπως και οι Σουηδοί αντίστοιχοι αντιμετώπισαν προβλήματα στις σχέσεις τους με τις εμπλεκόμενες πλευρές της Κατοχής στην Ελλάδα. Αρκετοί από αυτούς ήταν ιδιαίτερα ανήσυχοι για το ενδεχόμενο της μετατροπής της Ελλάδας σε κομμουνιστική χώρα μετά τον πόλεμο.

Το «Στούρεμποργκ» με τα χρώματα του Σουηδικού Ερυθρού Σταυρού.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης και η παρουσίαση της ιστορίας των πλοίων με τα οποία γινόταν η εισαγωγή σιτηρών, τα περισσότερα από τα οποία ήταν σουηδικά και ιδιαίτερα η τραγική μοίρα δύο εξ αυτών. Το ατμόπλοιο «Στούρεμποργκ» βυθίστηκε τον Ιούνιο του 1942 στα ανοικτά της Κύπρου από ιταλικό αεροπλάνο, παρόλο που έφερε τα διακριτικά του Σουηδικού Ερυθρού Σταυρού ενώ έπλεε προς τη Χάιφα για τη φόρτωση σιτηρών. Από το πλήρωμα του δε γλύτωσε κανείς εκτός από ένα Πορτογάλο θερμαστή, που μισοπεθαμένος έφτασε στις ακτές της Παλαιστίνης. Ακόμη ο τορπιλισμός στο λιμάνι της Χίου του φορτηγού «Βίριλ» το Φεβρουάριο του 1944 από αγγλικά αεροπλάνα, που κόστισε τη ζωή σε 16 ναυτικούς και στο Σουηδό αντιπρόσωπο Νιλς Έρικ Νίλσον, που την επόμενη ημέρα θα παντρευόταν την Ελληνίδα σύζυγό του.

Ο βομβαρδισμός του «Βίριλ» στο λιμάνι της Χίου.

Μετά τον πόλεμο αρκετοί Ελβετοί και Σουηδοί αντιπρόσωποι παρέμειναν στην Ελλάδα και παντρεύτηκαν Ελληνίδες συζύγους. Οι περισσότεροι γύρισαν στις χώρες τους για να συνεχίσουν την προπολεμική τους ζωή, έχοντας τη συγκλονιστική εμπειρία των παθών ενός λαού που υπέφερε όσο λίγοι την κατεχόμενη Ευρώπη. Τέλος, άσχετο/σχετικό με τα προηγηθέντα: από δική μου έρευνα διαπίστωσα ότι ο Πωλ Μον μεταπολεμικά έπαιξε σημαντικό ρόλο και σε ένα άλλο ιστορικό γεγονός, τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ. Πράγματι, υπήρξε επικεφαλής της Επιτροπής του ΟΗΕ που χάραξε τα σύνορα του νεοσύστατου κράτους και πρέσβης της Σουηδίας στην Ιερουσαλήμ. Όπως είδα σε ιστορικά αφιερώματα ισραηλινών πηγών τιμάται ιδιαίτερα για το ρόλο του αυτό.

Το μνημείο για τους νεκρούς του «Βίριλ» στη Χίο

«Πολ Ποτ: Η ανατομία ενός εφιάλτη»

«Το να πεθάνεις δε συνιστά απώλεια. Το να ζήσεις δεν έχει κανένα όφελος»

Ήταν πάντα χαμογελαστός. Το χαμόγελο σπάνια έφευγε από το πρόσωπό του. Τις περισσότερες φορές ήταν μια υποψία μειδιάματος, έδινε όμως την εντύπωση ενός πρόσχαρου ανθρώπου. Το όνομά του ήταν Σαλότ Σορ, όμως κανείς πια δεν τον γνωρίζει με αυτό. Η ανθρωπότητα τον θυμάται ως ένα από τους πλέον αιμοσταγείς δικτάτορες της παγκόσμιας ιστορίας με το «nome de guerre» του: «Πολ Ποτ».

Σαλότ Σορ, γνωστός ως Πολ Ποτ

Το βιβλίο «Πολ Ποτ – Ανατομία ενός εφιάλτη» (εκδόσεις «Μοντέρνοι Καιροί»-μετάφραση Τιτίνα Σπερελάκη), γράφτηκε από το βρεττανό δημοσιογράφο Φίλιπ Σορτ, ανταποκριτή του BBC επί 20 χρόνια στη ΝΑ Ασία και είναι προϊόν μιας εξαντλητικής επιτόπιας έρευνας, που διήρκεσε πολλά χρόνια. Για όποιον δεν είναι φίλος των ιστορικών συγγραμμάτων μπορεί να αποδειχθεί δύσκολο και κουραστικό. Πολλά ονόματα, πολλές τοποθεσίες, άπειρες παραπομπές σε πηγές, όλα απαραίτητα για την ιστορική τεκμηρίωση. Απαιτείται ακόμη να έχει κανείς μια βασική εξοικείωση με τα γεωπολιτικά γεγονότα της περιοχής της Νοτιοανατολικής Ασίας από το 1945 και μετά. Ξεκινώντας την ανάγνωση, ας πούμε ότι ήξερα τα πολύ βασικά σε επίπεδο γεγονότων και προσώπων. Σε κάθε περίπτωση ήθελα να ξεκαθαρίσω και φυσικά να μάθω πολλά ακόμη για το δράμα της Καμπότζης: τι προηγήθηκε και κυρίως τι συνέβη εκείνη τη μοιραία τετραετία 1975-1979, όταν τρία εκατομμύρια άνθρωποι εξοντώθηκαν στο όνομα μιας «ουτοπίας», συνώνυμης με τους χειρότερους εφιάλτες της ανθρωπότητας.

Το βιβλίο του Φίλιπ Σορτ δεν είναι μόνο η βιογραφία του Πολ Ποτ, αλλά εκτείνεται σε όλη την ιστορία της Ινδοκίνας από το 1930 και μετά, παρέχοντας έτσι το περίπλοκο πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε το φαινόμενο των Ερυθρών Χμέρ. Ο Σαλότ Σορ ήταν γόνος μιας εύπορης οικογένειας της Καμπότζης. Γεννήθηκε το 1925 σε μια πόλη στα νότια της χώρας, η οποία τότε βρισκόταν κάτω από την αποικιακή διακυβέρνηση της Γαλλίας, όπως και η υπόλοιπη Ινδοκίνα (Βιετνάμ και Λάος). Από μικρός ήρθε σε επαφή με το Βουδισμό Θεραβάντα, μια από τις πιο ακραίες όψεις της θρησκείας αυτής, που πρεσβεύει απλότητα, ολιγάρκεια, απόλυτη πίστη και υποταγή στους ανωτέρους. Λέγεται ότι αυτή του η καταβολή έπαιξε αργότερα σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής του ιδεολογίας. Φοίτησε στο πιο ευυπόληπτο σχολείο της πρωτεύουσας Πνομ Πεν, το ονομαστό Λύκειο Σισοβάτ. Όμως, κατά το κοινώς λεγόμενο «δεν τα έπαιρνε τα γράμματα» και έτσι η οικογένειά του το 1949 τον έστειλε στο Παρίσι για να σπουδάσει ηλεκτρολόγος σε τεχνική σχολή. Εκεί γνώρισε και άλλους νεαρούς Καμποτζιανούς, οι περισσότεροι παιδιά αριστοκρατικών οικογενειών και παράλληλα ήρθε σε επαφή με τις ιδέες του μαρξισμού και έγινε μέλος του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Εντάχθηκε ακόμη στο «Μαρξιστικό Κύκλο» των Καμποτζιανών, ο οποίος ήταν και η «μαγιά» για τη δημιουργία αργότερα του κινήματος των Ερυθρών Χμερ. Ο Σαλότ Σορ ήταν ο πρώτος από αυτούς που επέστρεψε στην Καμπότζη το 1953 χωρίς να καταφέρει να τελειώσει τις σπουδές του. Πρώτο μέλημα των νεαρών επαναστατών ήταν η εκδίωξη των Γάλλων αποικιοκρατών. Για το λόγο αυτό συμμάχησαν με τους Βιετμινχ, το βιετναμέζικο απελευθερωτικό κίνημα με επικεφαλής τον Χο Τσι Μινχ. Η συμμαχία αυτή τελείωσε με την αποχώρηση των Γάλλων και τη δημιουργία των κρατών της Ινδοκίνας. Είναι πραγματικά κομβικής σημασίας η αντιπάθεια και αντιπαλότητα μεταξύ των Καμποτζιανών και των Βιετναμέζων. Ο παράγοντας αυτός έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην ιστορία που γράφτηκε στη συνέχεια και μάλιστα από την πλευρά των Ερυθρών Χμερ έφθανε στα όρια της ψύχωσης. Τους Γάλλους διαδέχθηκαν στην Ινδοκίνα οι Αμερικανοί, για να στηρίξουν τους αντικομμουνιστές της περιοχής. Έτσι το Βιετνάμ χωρίστηκε σε Βόρειο και Νότιο, ενώ ο πόλεμος συνεχίστηκε για τα επόμενα χρόνια μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970.

Ο Σιχανούκ (δεύτερος από δεξιά) με τη γαλλίδα σύζυγό του και στελέχη των Ερυθρών Χμερ (1973)

Στην Καμπότζη κυριαρχούσε η φυσιογνωμία του πρίγκηπα Νοροντόμ Σιχανούκ, που ήταν ο ηγέτης της χώρας. Ο Σιχανούκ αποτελεί μια μοναδική περίπτωση πολιτικού, που κυμαινόταν ανάμεσα στον αυταρχισμό και τη δημοκρατία, τον φιλοκομμουνισμό και την παραδοσιακή μοναρχία, προσπαθώντας να τους έχει όλους ευχαριστημένους και να τα έχει καλά με όλους μέσα και έξω από την Καμπότζη. Ο βασικός στρατηγικός του σύμμαχος ήταν η μαοϊκή Κίνα, προσπαθούσε όμως να κρατά ισορροπίες και με τους Αμερικανούς. Όσο για την ομάδα του Πολ Ποτ, τους έβλεπε με συμπάθεια και προσπαθούσε να τους έχει υπό έλεγχο. Μάλιστα ήταν αυτός που τους βάφτισε «Ερυθρούς Χμερ» (Khmer Rouge). Πληροφοριακά, η σωστή προφορά είναι «Κμερ», έχει επικρατήσει όμως το «Χμερ». Οι Ερυθροί Χμερ όμως είχαν άλλα σχέδια και φρόντισαν να ανοίξουν και αυτοί διαύλους συνεργασίας με το προς τους ίδιους πλησιέστερο ιδεολογικά κράτος, τη μαοϊκή Κίνα. Οι Κινέζοι ηγέτες και μάλιστα οι πιο σώφρονες και σοβαροί από αυτούς όπως ο πρωθυπουργός Τσου Εν Λαι και ο μετέπειτα ηγέτης Ντεγκ Χσιαοπίνγκ ήταν επιφυλακτικοί με την ιδεολογική εξαλλοσύνη των Ερυθρών Χμερ.

Ο δικτάτορας Λον Νολ κυβέρνησε την Καμπότζη από το 1970 μέχρι το 1975.

Παρά τις «ακροβατικές» ικανότητες του Σιχανούκ, το πολύ κολλητιλίκι με τους κομμουνιστές δυσαρέστησε τις ΗΠΑ, οι οποίες τον ανέτρεψαν με πραξικόπημα, οργανωμένο από τον αμερικανόφιλο στρατηγό Λον Νολ, που κυβέρνησε μέχρι το 1975 με στυγνά δικτατορικό τρόπο την Καμπότζη. Όλα τα προηγούμενα χρόνια οι Ερυθροί Χμερ κινούνταν ανάμεσα στην επίσημη πολιτική και το αντάρτικο. Μετά την ανατροπή του Σιχανούκ, που κατέφυγε στην Κίνα, οι Ερυθροί Χμερ ξεκίνησαν στις ζούγκλες της Καμπότζης έναν ανελέητο πόλεμο για την κατάληψη της εξουσίας. Η ώρα αυτή έφθασε στις 17 Απριλίου 1975.

Στρατιώτες των Ερυθρών Χμερ πανηγυρίζουν την κατάληψη της Πνομ Πεν (17.4.1975)

Οι Ερυθροί Χμερ μπήκαν στην πρωτεύουσα Πνομ Πεν, όπου έγιναν δεκτοί με ενθουσιασμό από τους ανυποψίαστους κατοίκους της. Την επόμενη όμως ημέρα άνοιξαν οι πύλες της Κολάσεως. Η διοίκηση των Ερυθρών Χμερ ανακήρυξε την ίδρυση της  «Δημοκρατίας της Καμπουτσέα» και το…μηδενισμό του χρόνου, με την έναρξη του Έτους Μηδέν για την ιστορία της χώρας. Ταυτόχρονα διατάχθηκε η εκκένωση της Πνομ Πεν και όλων των πόλεων της χώρας από τους κατοίκους τους. Χωρίς καμία εξαίρεση, τα τρία εκατομμύρια κατοίκων της πρωτεύουσας και εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπων από όλη τη χώρα οδηγήθηκαν στην ύπαιθρο για να εργαστούν στα αγροκτήματα.

Η εκκένωση της Πνομ Πεν (Απρίλιος 1975)

Η Πνομ Πεν, μια πρωτεύουσα που διακρινόταν για τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της, μετατράπηκε για τα επόμενα χρόνια σε έρημη πόλη φάντασμα. Ατελείωτα καραβάνια ανθρώπων όδευαν προς την ύπαιθρο χωρίς να τους επιτραπεί να πάρουν μαζί τους οτιδήποτε εκτός από ελάχιστα υπάρχοντα.

Όσοι αρνούνταν να φύγουν εκτελούνταν επιτόπου, όπως και όσοι καθυστερούσαν. Από την «‘Έξοδο» αυτή δεν εξαιρέθηκαν, οι ανάπηροι, οι ηλικιωμένοι, τα μικρά παιδιά, οι ασθενείς ακόμη και οι νοσηλευόμενοι στα νοσοκομεία. Οι κάτοικοι της χώρας χωρίστηκαν σε δύο κατηγορίες: τους «Παλαιούς Ανθρώπους», δηλαδή όσοι ήταν ήδη αγρότες και θα αποτελούσαν την κυρίαρχη τάξη και τους «Νέους Ανθρώπους», δηλαδή τους νεοφερμένους στην ύπαιθρο, των οποίων η θέση ήταν κατώτερη. Το πλαίσιο της μαρξιστικής ανάλυσης του Πολ Ποτ ήταν απλό: σε μια καθαρά αγροτική χώρα όπως η Καμπότζη, οι αγρότες («Παλαιοί Άνθρωποι») θα αντικαθιστούσαν το εργατικό προλεταριάτο, που δεν υπήρχε και ήταν αυτοί που θα έκαναν την επανάσταση, εγκαθιδρύοντας έναν καθαρά αγροτικό κομμουνισμό, στον οποίο τα φτωχότερα στρώματα της αγροτιάς θα είχαν την εξουσία. Στα αγροκτήματα των Ερυθρών Χμερ πέθαναν από τις κακουχίες και τον υποσιτισμό εκατομμύρια άνθρωποι τα επόμενα τέσσερα χρόνια. Η ταινία «The Killing Fields» είναι ανεξίτηλα χαραγμένη στη μνήμη όσων την είδαμε.

Στο καθεστώς που επέβαλαν οι Ερυθροί Χμέρ και στο όνομα της απόλυτης ισότητας δεν είχαν θέση και εξολοθρεύτηκαν γιατροί, δικηγόροι, δάσκαλοι, μηχανικοί και όλοι γενικά οι επιστήμονες, καθώς η αστική τους προέλευση θεωρήθηκε απειλή για τη νέα κοινωνία.  Τα χρήματα και οι Τράπεζες καταργήθηκαν καθώς επίσης η μουσική και το ραδιόφωνο. Έκλεισαν πανεπιστήμια, σχολεία, νοσοκομεία και εργοστάσια. Κάθε πλευρά της ζωής των ανθρώπων ρυθμιζόταν από το καθεστώς: κανείς δε μπορούσε ελεύθερα να μετακινηθεί, να εργαστεί, να διαλέξει σύζυγο ή να φορέσει ρούχα της αρεσκείας του πέρα από τη στολή των Ερυθρών Χμερ. Άνθρωποι εκτελέστηκαν επειδή μιλούσαν μια ξένη γλώσσα, φορούσαν γυαλιά, γελούσαν, έκλαιγαν ή έδειχναν αισθήματα αγάπης και συμπόνιας για άλλο άτομο. Όπως ήταν αναμενόμενο, απαγορεύτηκε κάθε μορφής θρησκεία και χιλιάδες βουδιστές μοναχοί εξοντώθηκαν, μαζί με 8.000 χριστιανούς και σχεδόν το σύνολο της μουσουλμανικής μειονότητας των Τσαμ. Παράλληλα, εξαπολύθηκε ρατσιστικό πογκρόμ εναντίον των εθνικών μειονοτήτων της χώρας (Κινέζοι, Βιετναμέζοι και Ταϊλανδοί).

Ο Πολ Ποτ σε πορεία στη ζούγκλα. Φορά στο λαιμό το «κραμά», το χαρακτηριστικό μαντήλι των Ερυθρών Χμερ. Με το λευκό πουκάμισο ο Νούον Τσέα, δεύτερος στην ιεραρχία.

Από την ηλικία των οκτώ ετών τα παιδιά αποχωρίζονταν από τις οικογένειές τους και ζούσαν σε ειδικά στρατόπεδα εκπαίδευσης όπου διδάσκονταν ότι η πραγματική τους οικογένεια ήταν η «Ανγκάρ», δηλαδή το καθεστώς και ότι όλοι οι υπόλοιποι ήταν εχθροί, που θα έπρεπε να τους εξολοθρεύσουν. Με αυτή την πλύση εγκεφάλου στα παιδιά επιδίωκαν να δημιουργήσουν ένα αφοσιωμένο αδίστακτο στρατό. Πράγματι, η στρατιωτική δύναμη των Ερυθρών Χμερ κατά κύριο λόγο αποτελούνταν από νεαρούς στρατιώτες, εφήβους ακόμη και μικρά παιδιά.

Το κέντρο βασανιστηρίων και εκτελέσεων S-21 Τούολ Σλένγκ

Οι δολοφονίες έγιναν πραγματική βιομηχανία. Όπως συμβαίνει συχνά με τους τυράννους, έτσι και ο Πολ Ποτ κατατρύχονταν από την αρρωστημένη εμμονή της εναντίον του συνομωσίας. Εκατοντάδες ηγετικά στελέχη των Ερυθρών Χμερ δολοφονήθηκαν με δική του διαταγή με την υποψία της προδοσίας. Ο Πολ Ποτ σταδιακά διέταξε την εξόντωση όλων των στενών συνεργατών του, τους οποίους υποψιαζόταν ότι συνωμοτούσαν εναντίον του. Πρωτοκλασάτα ονόματα του καθεστώτος εξολοθρεύτηκαν, πολλοί από τους οποίους ήταν ιδρυτικά στελέχη (Βορν Βετ, Σο Πιμ, Σον Σεν, κ.α.). Το πρώην σχολικό συγκρότημα Τούολ Σλένγκ στην Πνομ Πεν μετατράπηκε σε κέντρο βασανιστηρίων και εκτελέσεων με την κωδική ονομασία S-21. Εκεί υποβλήθηκαν σε φρικτά βασανιστήρια  και δολοφονήθηκαν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι, ανάμεσά τους χιλιάδες γυναίκες και μικρά παιδιά. Επικεφαλής αυτού του κολαστηρίου, ο περιβόητος Ντουκ, πρώην εκπαιδευτικός, που είχε διατάξει να φωτογραφίζονται όλοι οι μελλοθάνατοι λίγα λεπτά πριν την εκτέλεσή τους. Το φωτογραφικό αυτό υλικό έχει διασωθεί και οι φωτογραφίες αυτές αποτελούν ανατριχιαστικά ντοκουμέντα.

Κρατούμενοι στο S-21 φωτογραφίζονται λίγο πριν εκτελεσθούν

Κρατούμενες λίγο πριν την εκτέλεσή τους

Η συνωμοτική φύση των Ερυθρών Χμερ τους ακολουθούσε και όταν κατέλαβαν την εξουσία. Κανείς από τα στελέχη τους δεν αναφερόταν με το όνομά του αλλά με κωδικές ονομασίες όπως «Αδελφός Νούμερο Ένα» (Πολ Ποτ), «Αδελφός Νούμερο Δύο» (Νούον Τσέα), «Θείος Νούμερο Οκτώ» κ.ο.κ. Ακόμη και οι τοποθεσίες των Υπουργείων αναφέρονταν ως «Γραφείο Πέντε», «Σταθμός Δεκατέσσερα» κ.λ.π.

Η απελευθέρωση της Πνομ Πεν από τους Βιετναμέζους (Φεβρουάριος 1979).

Μέσα σε όλα αυτά επέστρεψε ως «μαριονέτα» αρχηγός του κράτους ο Σιχανούκ. Άντεξε στο διακοσμητικό αυτό ρόλο ένα χρόνο και στη συνέχεια τέθηκε σε κατ’οίκον περιορισμό. Τη λύση στο δράμα της Καμπότζης έδωσε το γειτονικό Βιετνάμ, που εισέβαλε το Φεβρουάριο του 1979 στην Καμπότζη και κατέλαβε το μεγαλύτερο μέρος της χώρας, εγκαθιστώντας στην εξουσία μια κυβέρνηση φιλική προς το Βιετνάμ. Ο Πολ Ποτ και οι Ερυθροί Χμερ αποσύρθηκαν σε απόμακρες περιοχές στα δυτικά της χώρας, συνεχίζοντας τον ανταρτοπόλεμο εναντίον των φιλοβιετναμέζων νέων κυβερνητών της χώρας.   Η σύντομη διακυβέρνησή τους άφησε πίσω της μια χώρα εντελώς κατεστραμμένη και σχεδόν το ένα τρίτο του πληθυσμού της νεκρούς. Είναι παραταύτα εντυπωσιακό το γεγονός ότι οι Ερυθροί Χμερ έδειξαν μια απίστευτη αντοχή στο χρόνο και με τον ένα ή τον άλλο τρόπο κατάφεραν να παίζουν ρόλο στα πράγματα της Καμπότζης πρακτικά μέχρι ακόμη και σήμερα. Αν αναρωτιέστε για την τύχη του Πολ Ποτ, δεν πέρασε και άσχημα. Ζώντας για πολλά χρόνια σε ένα καθεστώς ιδιότυπης ασυλίας στη ζούγκλα, κατάφερνε να κάνει ταξίδια στο Πεκίνο και να συναντά την κινεζική ηγεσία, παντρεύτηκε για δεύτερη φορά και έγινε πατέρας ενός κοριτσιού. Οι εντός των Ερυθρών Χμερ αντιπαλότητες τον έφεραν κάποια στιγμή σε δυσμένεια και τότε οι παλιοί του σύντροφοι θυμήθηκαν τις φρικαλεότητες, που διέπραξε σε βάρος του λαού (στις οποίες βεβαίως πρωταγωνίστησαν και οι ίδιοι). Πέρασε από δίκη και καταδικάστηκε σε ισόβια. Πέθανε λίγους μήνες αργότερα στον ύπνο του. Ένας σουηδός δημοσιογράφος τον ξετρύπωσε στη ζούγκλα και μίλησε μαζί του λίγο πριν πεθάνει. Ο Πολ Ποτ στη συνέντευξη αυτή (που τη βρίσκετε στο YouTube) πάντα χαμογελαστός και μειλίχιος κάνει τον ανήξερο για όσα συνέβησαν και λέει πως ακόμη και αν έγιναν διάφορα ανάρμοστα πράγματα δεν ήξερε τίποτε και η ευθύνη ανήκει στους υφισταμένους του.

Ο Πολ Ποτ στην τελευταία του συνέντευξη, λίγο πριν πεθάνει.

Στα χρόνια που ακολούθησαν η βαριά τραυματισμένη χώρα προσπάθησε να βρει το βηματισμό της στο σύγχρονο κόσμο. Οι Ερυθροί Χμερ βγήκαν από τις ζούγκλες και αποτελούν υπολογίσιμη πολιτική δύναμη ακόμη και σήμερα. Αρχηγός του κράτους είναι σήμερα ο γιος του Σιχανούκ. Η χώρα εξακολουθεί να είναι φτωχή. Το ψυχολογικό τραύμα της περιόδου των Ερυθρών Χμερ δεν έχει ακόμη επουλωθεί και ίσως αυτό να μη συμβεί ποτέ. Αναρωτιέται εύλογα κανείς: «Και τα εγκλήματα που φθάνουν σε επίπεδο γενοκτονίας; Θα πληρώσει ποτέ κανένας γι’αυτά;»

Κιέου Σαμφάν (αριστερά) και Νούον Τσέα στο εδώλιο του Δικαστηρίου για τη γενοκτονία της Καμπότζης.

Εδώ εγείρονται σοβαρά ερωτήματα, που έχουν προκύψει και σε άλλες υποθέσεις γενοκτονίας σχετικά με την αποτελεσματικότητα των θεσμών της απόδοσης δικαιοσύνης. Πριν λίγους μήνες εκδόθηκε η ετυμηγορία από το Διεθνές Δικαστήριο για τα εγκλήματα των Ερυθρών Χμερ,  έπειτα από σχεδόν είκοσι χρόνια διαδικασίας. Μόλις τρεις από τους εν κατηγορούμενους, ηλικίας σχεδόν 90 ετών σήμερα, καταδικάστηκαν σε ισόβια δεσμά: ο Νούον Τσέα, γνωστός και ως «Αδελφός νούμερο 2», υπαρχηγός του Πολ Ποτ, ο Κιέου Σαμφάν, πρόεδρος του κράτους των Ερυθρών Χμερ και τέλος, ο Ντουκ, διαβόητος «χασάπης» και αρχιβασανιστής στη φυλακή/κέντρο βασανιστηρίων και εξόντωσης Τούολ Σλένγκ. Πολύ κακό για το τίποτε, θα σκεφτεί κανείς εύλογα. Η είδηση πέρασε απαρατήρητη, δημιουργεί όμως έντονες απορίες σχετικά με το νόημα των Διεθνών Δικαστηρίων και τη δικαιοσύνη, που αυτά αποδίδουν, 40 και πλέον χρόνια από τα γεγονότα και αφού οι περισσότεροι από τους υπόδικους έχουν αποβιώσει.

Ο Ντουκ στο εδώλιο, μάλλον πολύ αργά…

To βιβλίο του Φίλιπ Σορτ αποτελεί μια πλήρη ιστορική καταγραφή της φρικτής αυτής ιστορίας. Δεν είναι εύκολο, είναι όμως απολαυστικό εάν σου αρέσει η ιστορία. Μια ιστορία, όπως αυτή, που δείχνει πως ένας άνθρωπος με λίγες ικανότητες και χαρισματική προσωπικότητα έχοντας ενστερνιστεί  μια κακοχωνεμένη από τον ίδιο ιδεολογία, μπορεί να σπείρει γύρω του τον όλεθρο. Ο Πολ Ποτ δεν ήταν φυσικά η πρώτη τέτοια περίπτωση που ξέρουμε στην παγκόσμια ιστορία. Πολύ φοβάμαι ότι δεν θα είναι και η τελευταία…

Ένα μνημειώδες έργο: «The North American Indian»

Έντουαρντ Σέριφ Κέρτις (1869-1952)

Ο Έντουαρντ Σ. Κέρτις γεννήθηκε στο Ουισκόνσιν το 1869 και από μικρό παιδί έβλεπε γύρω τους τις φυλές των Ινδιάνων Τσιπέουα και Ουινεμπάγκο. Ο ιερέας πατέρας του τον έπαιρνε μαζί του στις περιοδείες του στην ύπαιθρο της Άγριας Δύσης και έτσι είχε εξοικειωθεί πολύ με τη ζωή στη φύση. Ήταν 21 ετών το 1890 όταν τελείωσαν οι πόλεμοι  του στρατού των ΗΠΑ με τους Ινδιάνους με τη σφαγή των Λακότα Σιου στη μάχη του Γούντεντ Νι στη Νότια Ντακότα. Μετά το θάνατο του πατέρα του αναζήτησε την τύχη του στο Σιάτλ, εργαζόμενος ως φωτογράφος. Άρχισε να αποκτά καλή φήμη ως φωτογράφος τοπίων και πορτραίτων. Ένα από τα πρώτα «μοντέλα» του ήταν η ογδοντάχρονη «Πριγκήπισσα Αντζελίν», κόρη του Σελθ, αρχηγού των Ινδιάνων Σκουάμις, από τον οποίο πήρε το όνομά της και η πόλη του Σιάτλ. Η Πριγκήπισσα Αντζελίν για να ζήσει σε εκείνη την ηλικία μάζευε όστρακα από την παραλία και τα πουλούσε.

Η Πριγκήπισσα Αντζελίν (1895)

Μερικά χρόνια αργότερα (1899) προσλήφθηκε ως φωτογράφος της επιστημονικής αποστολής Χάριμαν, που αποτελούσαν διακεκριμένοι ανθρωπολόγοι και εθνολόγοι και επρόκειτο να εξερευνήσει τα παράλια της Βρετανικής Κολομβίας και την Αλάσκα. Εκεί ο Κέρτις είχε την ευκαιρία να αποτυπώσει φωτογραφικά τη ζωή και τα πρόσωπα των Ινδιάνων που συνάντησε. Παράλληλα όμως παρακολούθησε τον τρόπο εργασίας και τις μεθόδους των ειδικών επιστημόνων, τις οποίες και διδάχθηκε με αυτό τον εμπειρικό τρόπο.

O Εσκάντι των Απάτσι (1903)

Μετά την επιστροφή του από την Αλάσκα άρχισε να περιπλανάται μόνος του στις  περιοχές των Μεγάλων Πεδιάδων, όπου κατοικούσαν Ινδιάνοι και να μένει μαζί τους καταγράφοντας τα έθιμα, τη ζωή τους, τις παραδόσεις, τους πάμπολλους μύθους τους, τις τελετές τους και τα τραγούδια τους. Και εννοείται, φωτογραφίζοντας στιγμιότυπα και πρόσωπα. Οι Ινδιάνοι εκείνη την εποχή είχαν καταλάβει ότι βρισκόντουσαν πολύ κοντά στον αφανισμό. Μετά το τέλος των πολέμων, νικημένοι και ταπεινωμένοι, είχαν περιοριστεί σε οριοθετημένες περιοχές και οι κάποτε περήφανες και αγέρωχες φυλές τους είχαν αρχίσει να αποδεκατίζονται. Τόσο ο Κέρτις όσο και οι ίδιοι οι Ινδιάνοι κατάλαβαν ότι έπρεπε να διασωθεί στη μνήμη κάτι από την παρουσία και την ιστορία τους. Έτσι με προθυμία ανταποκρίθηκαν στην προσπάθεια του Κέρτις, τον οποίο θεωρούσαν δικό τους άνθρωπο. Η οικειότητα του Κέρτις με τις φυλές των Ινδιάνων έφθασε στο απόγειό της όταν οι Σιου του επέτρεψαν να συμμετέχει σε μια από τις πιο ιερές τελετές τους, το Χορό του Φιδιού και είναι ο μοναδικός λευκός που έχει τύχει αυτής της τιμητικής μεταχείρισης μέχρι σήμερα.

Αρχηγοί Σιου (1905)

Η προσπάθεια του Κέρτις κίνησε την προσοχή μεγιστάνα των σιδηροδρόμων Τζον Πιρπόιντ Μόργκαν. Ο Μόργκαν υπήρξε ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους στην ιστορία της Αμερικής. Μετεξέλιξη των επιχειρήσεών του είναι o σημερινός κολοσσός «Morgan Stanley». Φαίνεται ότι ο Μόργκαν είχε κάποιες τύψεις για το γεγονός ότι η επέλαση των σιδηροδρόμων του προς τη Δύση κατέστρεψε τους τόπους, όπου ζούσαν επί αιώνες οι φυλές των Ινδιάνων. Ιδιαίτερα, για την κατασκευή των σιδηροδρόμων κρίθηκε σκόπιμο να θανατωθούν μέσα σε λίγες δεκαετίες πάνω από 20 εκατομμύρια βίσονες, ένα ζώο που ήταν το Α και το Ω για την επιβίωση των Ινδιάνων στις Μεγάλες Πεδιάδες.

Τζον Πίρποϊντ Μόργκαν

‘Ετσι λοιπόν ο Μόργκαν πλησίασε τον Κέρτις το 1906 και του πρότεινε να του χρηματοδοτήσει το εγχείρημα της καταγραφής και φωτογράφισης των Ινδιάνων. Ο Κέρτις εκείνη την εποχή ήθελε απελπισμένα χρήματα, καθώς είχε ξοδέψει τις λιγοστές δικές του οικονομίες. Ο Μόργκαν του έδωσε 75.000 δολάρια για πέντε χρόνια και επειδή ήταν αρκετά τσιγκούνης, το ποσό αυτό δεν ήταν φιλανθρωπική δωρεά αλλά κάτι σαν  δάνειο, που ο Κέρτις όφειλε να επιστρέψει από τα έσοδα της έκδοσης που θα προέκυπτε.

Άνδρας Απάτσι σε ποτάμι της Αριζόνα (1910)

Με ανανεωμένο κουράγιο ο Κέρτις τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια διέσχισε 125 φορές (!!!) την περιοχή δυτικά του Μισισιπή από το Μεξικό μέχρι την Αλάσκα, καταγράφοντας και φωτογραφίζοντας ακούραστα συνολικά 80 φυλές Ινδιάνων με μεθοδικότητα και αφοσίωση. Στο τέλος της προσπάθειάς του είχε συνολικά αποκομίσει 40.000 φωτογραφίες σε αρνητικά (κατόρθωμα αδιανόητο για την εποχή) καθώς και 10.000 ινδιάνικα τραγούδια, πολλά από τα οποία ήταν ηχογραφημένα σε κυλίνδρους Έντισον. Ακόμη πλήθος γραπτών σημειώσεων και παρατηρήσεων για τη ζωή και τις παραδόσεις των Ινδιάνων.

Μέλη της φυλής Κιβακούτλ κοντά στο σημερινό Βανκούβερ, προσέρχονται σε γάμο (1914).

Ο Γολγοθάς του Κέρτις όμως δεν είχε τελειώσει μόνο με την πολύχρονη κοπιαστική περιήγησή του. Η εκτύπωση και έκδοση όλου αυτού του υλικού ήταν ένα ακόμη υπεράνθρωπο εγχείρημα. Έγινε τμηματικά από το 1907 μέχρι το 1930. Συνολικά το έργο αποτελείται από 20 τόμους και επιπλέον 5 μεγάλου σχήματος άλμπουμ με 35 γκραβούρες το καθένα σε πολυτελές χαρτί ολλανδικής και ιαπωνικής προέλευσης.  Είχε υπολογιστεί αρχικά να εκδοθούν 500 αντίτυπα από το συνολικό έργο, κανείς όμως δεν ξέρει πόσα τελικά βγήκαν στην αγορά. Αυτό που είναι γνωστό είναι ότι αγοράστηκαν 272 αντίτυπα στην τιμή των 3.000 δολαρίων το καθένα. Είκοσι από αυτά πήγαν βάσει συμφωνίας στο χορηγό Μόργκαν, ο οποίος λέγεται ότι κατέληξε να πληρώσει συνολικά για το έργο κάπου 400.000 δολάρια.

Το σύνολο των τόμων του «North American Indian»

Το έργο προλογίζει ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Θίοντορ Ρούσβελτ. Στο σύντομο κείμενό του επαινεί τον Κέρτις για το επίτευγμά του, το οποίο θεωρεί μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας και διασώζει την ιστορική μνήμη των Ινδιάνων. Ο ίδιος βέβαια πριν από τριάντα χρόνια περιέγραφε τους Ινδιάνους ως «τεμπέληδες, ζητιάνους, μεθύστακες, αιμοδιψείς και μοχθηρούς» στο βιβλίο του «Η κατάκτηση της Δύσης», αλλά αυτά για τους πολιτικούς είναι λεπτομέρειες…

Θίοντορ Ρούσβελτ, Πρόεδρος των ΗΠΑ.

Οι φωτογραφίες του Κέρτις είναι πραγματικά αριστουργήματα. Άλλες από αυτές είναι αυθόρμητα στιγμιότυπα από τη ζωή των Ινδιάνων και άλλες είναι στημένες επί τούτου. Τα πορτραίτα έχουν γίνει μπροστά σε μια αυτοσχέδια τέντα που κουβαλούσε μαζί του για να ποζάρουν οι Ινδιάνοι. Διέσωσε τις μορφές θρυλικών αρχηγών των Ινδιάνων όπως φοβερός Τζερόνιμο των Απάτσι, η Καθιστή Αρκούδα των Αρικάρα, ο Κοτσίζ των Σιου, ο Αλτσίζ των Απάτσι των Λευκών Βουνών, ο Δύο Φεγγάρια των Σεγιέν και πολλών άλλων.

Ο Τζερόνιμο των Απάτσι, φόβος και τρόμος κάποτε, σε προχωρημένη ηλικία.

 

Οι φωτογραφίες του Κέρτις έδωσαν υλικό σε διάφορους ρατσιστικούς κύκλους της «διανόησης» να υποστηρίξουν τις δημοφιλείς εκείνη την εποχή ιδέες γύρω από την ανθρωπομετρία. Δηλαδή από τα πρόσωπα των Ινδιάνων έβγαζαν επιστημονικά συμπεράσματα για τη φυλετική ιδιοσυγκρασία τους, όχι κολακευτικά φυσικά. Ο Κέρτις από την πρώτη στιγμή δημόσια κατήγγειλε αυτές τις θεωρίες και ξεκαθάρισε ότι η εργασία του είχε χαρακτήρα ανθρωποκεντρικό και καλλιτεχνικό.

Νεαρή γυναίκα της φυλής Ουίσραν.

Το κόστος αυτού του έργου ζωής για τον Κέρτις ήταν πολύ υψηλό. Η οικογένειά του διαλύθηκε, τα χρέη τον κυνηγούσαν μέχρι το τέλος της ζωής του και συνολικά η προσπάθειά του πέρασε μάλλον απαρατήρητη στην εποχή της. Πέθανε το 1952 μέσα στην αφάνεια. Μερικά δημοσιεύματα λίγων γραμμών στις εφημερίδες ανακοίνωσαν το γεγονός.

Ο Μάγος Θεραπευτής Κοράκι των Απσαρόκε

Από τα 272 αντίτυπα του πολύτομου έργου του τα περισσότερα βρίσκονται στη βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, σε διάφορα Πανεπιστήμια και σε ιδιωτικές βιβλιοθήκες.

Ινδιάνος της φυλής Χούπα ψαρεύει σολομούς στο ποτάμι.

Για να φθάσει το σπουδαίο αυτό έργο στο ευρύ κοινό φρόντισε ο δαιμόνιος γερμανός εκδότης  Μπένεντικτ Τάσεν. Ανακάλυψε ότι το πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν στη Γερμανία διέθετε μια πλήρη σειρά του «North American Indian» , δωρεά του Μόργκαν, ο οποίος είχε σπουδάσει εκεί μαθηματικά. Σε μια πολύ κομψή περίληψη, με επιλογή των πιο σημαντικών φωτογραφιών και με τη σειρά των τόμων του πρωτοτύπου, μας έφερε σε επαφή με αυτό το μοναδικό επίτευγμα. Μάλιστα επειδή είχε εκδοθεί στο πλαίσιο του εορτασμού των 25 ετών του εκδοτικού οίκου Taschen η τιμή του ήταν πολύ χαμηλή. Αν το βρείτε κάπου, το συνιστώ ιδιαίτερα ως απόκτημα.

O Κέρτις πρόλαβε να διασώσει κάτι που υπό άλλες συνθήκες θα χανόταν αμετάκλητα. Η μελαγχολία στα πρόσωπα των Ινδιάνων του μαζί με την αξιοπρέπεια και την υπερηφάνειά τους είναι αυτό που μένει περιδιαβαίνοντας τις φωτογραφίες.  Και ακόμη η σκέψη πως η ιστορία όλων αυτών των λαών, που λύγισαν κάτω από την επικράτηση των ισχυροτέρων είναι ένα ορόσημο, που μας αφορά όλους.

Κυνηγός της φυλής Χιντάτσα με θήραμα έναν αετό (1908).

Νεαρή γυναίκα Απσαρόκε με το μωρό της (1908).

Ινδιάνοι Ναβάχο σε φαράγγι της Αριζόνα

 

Αν ο Διάβολος περπάτησε ποτέ πάνω στη Γη…

Είναι από τις αγαπημένες μου ιστορίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Επιτέλους κάποιος την έκανε βιβλίο, ενώ πιο πρόσφατα έγινε και ταινία. Την ταινία δεν την είδα, αλλά βλέποντας τον ηθοποιό, που υποδύεται το Χάιντριχ, κατάλαβα ότι έχει γίνει φοβερά λάθος επιλογή προσώπου για το ρόλο. Διάβασα όμως μετά βουλιμίας το βιβλίο, που έγραψε ο νεαρός Γάλλος συγγραφέας Laurent Binet και έχει τον περίεργο τίτλο «HHhH» (εκδόσεις Κέδρος, μετάφραση Γιώργος Ξενάριος). Είναι φανερό ήδη από τον τίτλο ότι το βιβλίο θα ακολουθήσει ένα ανορθόδοξο τρόπο για να διηγηθεί τα γεγονότα. Σε πρώτο πρόσωπο ο ίδιος ο συγγραφέας μας βάζει στην θέση του, καθώς προσπαθεί με επιτόπια έρευνα να συνθέσει τα κομμάτια του παζλ της υπόθεσης. Συχνά μάλιστα «διαλέγεται» με τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα ρωτώντας τα διάφορα πράγματα ή ζητώντας τους συγγνώμη για την αυθαίρετη εκ μέρους του συμπλήρωση κενών στα γεγονότα. Ομολογώ ότι στην αρχή αυτή του η τεχνική μου φάνηκε πως διακόπτει τη ροή της συναρπαστικής αφήγησης, στην πορεία όμως καταφέρνει να εντάξει τη δική του συγγραφική έρευνα στη ροή των γεγονότων. Ας πάμε όμως στην ίδια την ιστορία, που εν πολλοίς αποτελεί και μια εκ των πραγμάτων βιογραφία του Ράινχαρντ Χάιντριχ. Πρώτα όμως η εξήγηση του τίτλου, που αποτελείται από τα αρχικά γράμματα της γερμανικής φράσης: «Himmlers Hirne heiβt Heydrich», δηλαδή: «Ο Εγκέφαλος του Χίμλερ ονομάζεται Χάιντριχ».

Χάινριχ Χίμλερ

Δε θα μπορούσε να είναι διαφορετικά. Ο Χάινριχ Χίμλερ υπήρξε ο εμπνευστής και ιδρυτής των SS. Ένας άνθρωπος γεμάτος ιδεοληψίες, ασθενικός, κομπλεξικός, χωρίς ικανότητες, πρώην πτηνοτρόφος, δημιουργός παραταύτα μιας από τις πιο φονικές μηχανές της παγκόσμιας ιστορίας. Δεξί του χέρι ο Ράινχαρντ Χάιντριχ. Είπαν γι’αυτόν πως «αν ποτέ ο διάβολος περπάτησε πάνω στη Γη, πρέπει να είχε τη μορφή του». Ακόμη και ο ίδιος ο Χίτλερ είχε εντυπωσιαστεί από τη σκληρότητα και την ψυχρότητά του και τον αποκαλούσε «Ο άνθρωπος με τη σιδερένια καρδιά». Δεν ήταν μάλιστα μυστικό πως ο Χάιντριχ προαλειφόταν για διάδοχος του ίδιου του Φύρερ.

Ράινχαρντ Χάιντριχ

Ο συγγραφέας εξιστορεί αναλυτικά τις καταβολές του Χάιντριχ, που ξεκίνησε την καριέρα του από το Ναυτικό. Από εκεί εκδιώχθηκε από το Ναύαρχο Ραίντερ εξαιτίας της αθέτησης υπόσχεσης γάμου προς την τότε αρραβωνιαστικιά του. Συντετριμμένος βρήκε καταφύγιο αρχικά σε μια νέα αρραβωνιαστικιά ονόματι Λίνα φον Όστεν, φανατική ναζίστρια, την οποία και παντρεύτηκε. Στη συνέχεια εντάχθηκε στο νεοσύστατο από το Χίμλερ οργανισμό των SS και μάλιστα στις υπηρεσίες ασφαλείας. Από εκεί και έπειτα η πορεία του στο σκοτάδι και την κόλαση ήταν ασταμάτητη. Με τη δημιουργία της Γκεστάπο ο Χάιντριχ ανέλαβε αρχηγός της, εξαπολύοντας ένα μπαράζ βίας κατά των Εβραίων κατά την περιώνυμη «Νύχτα των Κρυστάλλων» αλλά και κατά των εσωτερικών αντιπάλων του Χίτλερ με την εξολόθρευση των Ταγμάτων Εφόδου (SA) του Έρνεστ Ρεμ. Το απόγειο όμως της δράσης του Χάιντριχ υπήρξε η σύλληψη και εκπόνηση εκ μέρους του της λεγόμενης «Τελικής Λύσης για το Εβραϊκό Ζήτημα». Ήταν εκείνος, που τον Ιανουάριο του 1942 συγκάλεσε στο προάστιο Βανζέε του Βερολίνου διάσκεψη κορυφαίων στελεχών των Ναζί με θέμα τη μεθόδευση της μαζικής εξόντωσης των Εβραίων σε οργανωμένα στρατόπεδα. Βασικός συνεργάτης του Χάιντριχ στο πρότζεκτ αυτό υπήρξε ο γνωστός Άντολφ Άιχμαν, ο οποίος μετά τον πόλεμο συνελήφθη από τη Μοσάντ στην Αργεντινή, όπου είχε καταφύγει και καταδικάστηκε σε  θάνατο στο Ισραήλ.

Άουσβιτς. Ο Χάιντριχ ήταν ο εμπνευστής του όρου «vernichtung» (εξάλειψη) για τους Εβραίους.

Επόμενος σταθμός στην αιματοβαμμένη πορεία του Χάιντριχ ήταν η Πράγα. Εκεί τον έστειλε ο Χίτλερ, προκειμένου να καταστείλει τη δραστήρια τσεχοσλοβακική αντίσταση, η οποία ενισχυόταν από την εξόριστη κυβέρνηση του πρωθυπουργού Έντβαρντ Μπένες με έδρα το Λονδίνο. Με την εγκατάστασή του στην Πράγα ο Χάιντριχ -φέροντας τον επίσημο τίτλο του «Προστάτη της Βοημίας και Μοραβίας»- εξαπέλυσε ένα ακόμα όργιο βίας και καταπίεσης των κατακτημένων Τσέχων και Σλοβάκων και φυσικά εξόντωσης της μεγάλης εβραϊκής κοινότητας της χώρας. Η εξόριστη κυβέρνηση του Λονδίνου δεν έμεινε με σταυρωμένα χέρια. Σε συνεργασία με τις αγγλικές μυστικές υπηρεσίες εκπαίδευσε δύο ομάδες κομάντος με σκοπό τη δολοφονία του Χάιντριχ. Η κωδική ονομασία «Επιχείρηση Ανθρωποειδές» δόθηκε λίαν προσφυώς στο εγχείρημα. Οι δύο ομάδες των κομάντος έπεσαν με αλεξίπτωτα κοντά στην Πράγα και αποφασίστηκε να υλοποιηθεί το ένα από τα τρία σενάρια δράσης, που είχαν εκπονηθεί: η δολοφονία του Χάιντριχ να γίνει στην πόλη της Πράγας μέρα μεσημέρι σε δημόσιο χώρο. Ως σημείο για την επιχείρηση επελέγη μια κλειστή στροφή κεντρικού δρόμου, από τον οποίο περνούσε κάθε πρωί ο Χάιντριχ πηγαίνοντας για το γραφείο του στο Κάστρο της Πράγας.

Γιάν Κούμπις

 

Γιόζεφ Γκάμπτσικ

Την εκτέλεση του Χάιντριχ ανέλαβαν ο Σλοβάκος Γιαν Κούμπις και ο Τσέχος Γιόζεφ Γκάμπτσικ, ενώ οι υπόλοιποι της ομάδας θα βρίσκονταν σε επίκαιρα σημεία ολόγυρα. Πράγματι στις 10.30′ το πρωί της 27ης Μαίου 1942, ο Χάιντριχ επιβαίνει στην ανοικτή Μερτσέντες του, την οποία οδηγεί ο υπαξιωματικός των SS Κλάιν. Μόλις το αυτοκίνητο φθάνει στην κλειστή στροφή και κόβει ταχύτητα, ο Κούμπις εμφανίζεται στη μέση του δρόμου κρατώντας ένα αυτόματο για να πυροβολήσει το Χάιντριχ. Όμως το όπλο του παθαίνει εμπλοκή και δε ρίχνει ούτε μια σφαίρα. Ο Χάιντριχ διατάζει τον οδηγό να σταματήσει το όχημα και αμέσως τραβά το περίστροφό του για να πυροβολήσει τον επίδοξο εκτελεστή του. Προτού προλάβει, ο Κούμπις ρίχνει προς την πλευρά της δεξιάς πίσω πόρτας μια χειροβομβίδα, που εκρήγνυται, ακινητοποιεί το αυτοκίνητο και τραυματίζει το Χάιντριχ. Ο Κούμπις έχοντας τραυματιστεί και ο ίδιος από την έκρηξη φεύγει από τη σκηνή της επίθεσης με ένα ποδήλατο. Ο Χάιντριχ επιχειρεί να τον κυνηγήσει αλλά αιμορραγεί ακατάσχετα και σωριάζεται στο δρόμο. Ο οδηγός του καταδιώκει τον Γκάμπτσικ, ο οποίος τον πυροβολεί στα πόδια και τον ακινητοποιεί και διαφεύγει με ένα διερχόμενο συρμό του τραμ.

Το αυτοκίνητο του Χάιντριχ μετά την επίθεση.

Ο Χάιντριχ μεταφέρεται στο Νοσοκομείο, όπου πέφτει καταπάνω του για να τον σώσει η ελίτ των γιατρών των SS, που είχαν στο μεταξύ καταφθάσει. Με πολλαπλά τραύματα στο σπλήνα, τους πνεύμονες και το διάφραγμα καταλήγει σε φρικτό θάνατο από σηψαιμία στις 4 Ιουνίου 1942. Η σηψαιμία του προήλθε σύμφωνα με την κρατούσα άποψη από το γεγονός ότι τα τραύματά του επιμολύνθηκαν με υλικό προερχόμενο από την ταπετσαρία του αυτοκινήτου. Σημειωτέον ότι εκείνη την εποχή είχαν ανακαλυφθεί τα αντιβιοτικά από τους Συμμάχους, όχι όμως και από τους Γερμανούς. Δε λείπουν όμως και θεωρίες συνομωσίας, που κάνουν λόγο για δηλητηριασμένη με θανατηφόρα μικρόβια χειροβομβίδα ή για «λαθροχειρία/επέμβαση» κάποιων Τσέχων γιατρών του νοσοκομείου για να τον «ξεκάνουν».

H Ορθόδοξη Εκκλησία των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στην Πράγα.

Οι δολοφόνοι του Χάιντριχ και οι βοηθοί τους κρύφτηκαν σε διάφορα προεπιλεγμένα σπίτια για να ξεφύγουν από το ανελέητο ανθρωποκυνηγητό, που εξαπέλυσαν η Γκεστάπο και τα SS. Μετακινούμενοι συνεχώς κάποια στιγμή βρήκαν καταφύγιο στην κρύπτη της Ορθόδοξης Εκκλησίας των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου. Επειδή οι ιστορίες όπως αυτές σχεδόν πάντοτε έχουν και τον «Εφιάλτη» τους, εδώ αυτός άκουγε στο όνομα Κάρελ Τσούρντα και ήταν ένας από τους αλεξιπτωτιστές, που συμμετείχαν στην «Επιχείρηση  Ανθρωποειδές».

Ο προδότης Κάρελ Τσούρντα

Μόνος του παρουσιάστηκε στη Γκεστάπο και έναντι 1.000.000 μάρκων φανέρωσε την κρυψώνα των συντρόφων του. Οι δυνάμεις των Ναζί περικύκλωσαν την εκκλησία και έπειτα από σκληρή μάχη με την ομάδα των κομάντος, άλλοι από αυτούς σκοτώθηκαν και άλλοι, όπως οι δύο δολοφόνοι του Χάιντριχ, αυτοκτόνησαν. Ο Τσούρντα αναγνώρισε τα πτώματά τους. Ο ορθόδοξος επίσκοπος Γκόραζντ, που είχε κρύψει στην Εκκλησία τους κομάντος εκτελέστηκε επίσης.

Η κρύπτη της Εκκλησίας, όπου είχαν κρυφτεί οι δολοφόνοι του Χάιντριχ, με τα ίχνη από τις σφαίρες της μάχης με τα SS.

Όσα ακολούθησαν ως αντίποινα ήταν πέρα από κάθε φαντασία. Δεκατρείς χιλιάδες άνθρωποι συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν στην περιοχή της Βοημίας-Μοραβίας. Ακόμη 294 άτομα, συγγενείς και φίλοι των δύο δολοφόνων του Χάιντριχ εκτελέστηκαν στο στρατόπεδο Μαουτχάουζεν και συνολικά δύο χιλιάδες συγγενείς και φίλοι όσων συμμετείχαν στην επιχείρηση είχαν την ίδια τύχη. Ανάμεσά τους, η αρραβωνιαστικιά του Κούμπις και οι γονείς του Γκάμπτσικ.

To Μνημείο για τους εκτελεσθέντες συγγενείς και φίλους των Κούμπις και Γκάμπτσικ στο Μαουτχάουζεν

 Η κωμόπολη Λίντιτσε, από όπου κατάγονταν μερικοί από τους συνωμότες κάηκε και ισοπεδώθηκε, ενώ από τη μανία των SS δε γλύτωσαν ούτε οι τάφοι του νεκροταφείου, που ανασκάφηκαν μέχρις ενός και τα πτώματα των τάφων αφέθηκαν στην επιφάνεια του εδάφους. Οι 173 άνδρες του Λίντιτσε εκτελέστηκαν επιτόπου. Οι γυναίκες στάλθηκαν σε στρατόπεδα εργασίας και σχεδόν όλες πέθαναν εκεί. Όσα από τα παιδιά τους ήταν ξανθά και με γαλανά μάτια δόθηκαν για υιοθεσία σε οικογένειες των SS και τα υπόλοιπα δολοφονήθηκαν.

Το συγκλονιστικό μνημείο για τα δολοφονημένα παιδάκια του Λίντιτσε

 

Η δολοφονία του Ράινχαρντ Χάιντριχ ήταν η μοναδική υψηλόβαθμου Ναζί στη διάρκεια του πολέμου. Ο Γιαν Κούμπις και ο Γιόζεφ Γκάμπτσικ ως άλλοι τυραννοκτόνοι θυσιάστηκαν για να ανακόψουν την πορεία του διαβόλου επί της Γης, αλλά όπως αποδείχθηκε και οι επίγονοι του δεν υστέρησαν σε αγριότητα. Τη φοβερή αυτή ιστορία διηγείται με μαεστρία και πρωτοτυπία ο Laurent Binet στο «HHhH», ανάγοντάς την σε συναρπαστικό μυθιστόρημα.

Το μνημείο των πεσόντων στη μάχη της Εκκλησίας Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στην Πράγα. Αναμέσά τους και το όνομα του Επισκόπου Γκόραζντ, που είχε κρύψει στην εκκλησία του τους κομάντος.

«O Εγκληματίας Άνθρωπος»

Όποιος έχει σπουδάσει νομικά και θυμάται πράγματα από το πολύ ενδιαφέρον μάθημα της Εγκληματολογίας, είναι βέβαιο ότι θα θυμάται το όνομα του Τσέζαρε Λομπρόζο. Το έχω ακούσει και ως κακεντρεχή φράση να λέγεται για κάποιον που θεωρείται αντιπαθητικός και εμφανισιακά άσχημος: «πόσο δίκιο είχε ο Λομπρόζο…». Ο Τσέζαρε Λομπρόζο (1835-1909) ήταν ο ιδρυτής της Ιταλικής Σχολής Εγκληματολογίας μαζί με τους μαθητές του Ενρίκο Φέρι και Ραφαέλε Γκαροφάλο. Το πιο γνωστό του έργο είναι φυσικά το περίφημο δίτομο «Ο Εγκληματίας  Άνθρωπος»  («L’uomo delinquente» -1876). Σε κάποιο πάγκο με παλαιά βιβλία πριν από χρόνια βρήκα και αγόρασα την ελληνική έκδοση, που κυκλοφόρησε το 1925 από τις εκδόσεις Χρήστου Φέξη. Η μετάφραση, σε απολαυστική, υπέρκομψη καθαρεύουσα, είναι του σπουδαίου συγγραφέα, ποιητή, δημοσιογράφου, μεταφραστή και εκ των ιδρυτών της Ακαδημίας Αθηνών Μπάμπη Άννινου. Αξίζει ειλικρινά να το διαβάσει κανείς μόνο και μόνο για τη μετάφραση. Στα μειονεκτήματα η έλλειψη εικονογράφησης, η οποία στο ιταλικό πρωτότυπο είναι ιδιαίτερα πλούσια.

Πρόκειται για ένα έργο εξαιρετικά αμφιλεγόμενο, που ξεσήκωσε τεράστια αντίδραση και αντιπαλότητα τόσο στην εποχή του όσο και αργότερα. Η επιστήμη της Εγκληματολογίας στα μέσα του 19ου αιώνα βρισκόταν ακόμη σε στάδιο γένεσης και οι ιδέες περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων ήταν περίπου ανύπαρκτες. Δεν έχει τεκμηριωθεί αλλά εκτιμώ πως δεν αποκλείεται το έργο του Λομπρόζο και της σχολής του να ήταν από εκείνα τα ρεύματα, που με τον τρόπο τους προοπτικά «άρδευσαν» τις φασιστικές, ναζιστικές και ρατσιστικές ιδεολογίες, που εμφανίστηκαν στις αρχές του επόμενου αιώνα. O Λομπρόζο, απορρίπτοντας την κλασσική σχολή, που πρεσβεύει ότι το έγκλημα είναι χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης, συνέθεσε τη δική του θεωρία που ονόμασε «Ανθρωπολογική Εγκληματολογία». Δανειζόμενος στοιχεία από τη Φυσιογνωμία, τη Θεωρία του Εκφυλισμού, την Ψυχιατρική και τον Κοινωνικό Δαρβινισμό, ο Λομπρόζο ισχυρίζεται ότι η εγκληματική φύση κληρονομείται και πως κάποιος «γεννημένος εγκληματίας» μπορεί να αναγνωρισθεί από συγκεκριμένα φυσικά ελαττώματα και ανωμαλίες, τα οποία μάλιστα τον χαρακτηρίζουν ανάλογα με το είδος τους  ως «βίαιο» ή «αταβιστικό εγκληματία». Όντας ο ίδιος γιατρός, στο μυαλό του γεννήθηκε η ιδέα αυτή καθώς προέβαινε στη νεκροψία του πτώματος ενός διαβόητου Ιταλού κακούργου ονόματι Τζουζέπε Βιλέλα. Εκεί πρόσεξε ότι το κρανίο του νεκρού εγκληματία έφερε στη θέση του ινιακού οστού (πάνω από το σβέρκο) ένα βαθούλωμα, που του θύμιζε κρανία κατώτερων μορφών ζωής, όπως οι πίθηκοι, τα πτηνά ή τα τρωκτικά. Χρησιμοποίησε για την περιγραφή των στοιχείων της ανθρώπινης εμφάνισης, που μοιάζουν με μορφές ζωής «προ-ανθρώπινες», τον όρο «αταβισμός». Προχωρώντας στη θεμελίωση της θεωρίας του αρχικά όρισε ότι οι εγκληματίες ήταν … υποδιαίρεση του ανθρωπίνου είδους ενώ αργότερα κατέληξε ότι ήταν αποτέλεσμα μιας εκφυλιστικής εξελικτικής διαδικασίας.

Cesare Lombroso (1835-1909)

Το χαρακτηριστικότερο κομμάτι της θεωρίας του ήταν ότι ο εγκληματίας άνθρωπος είναι αναγνωρίσιμος από εξωτερικά χαρακτηριστικά της εμφάνισής του, τα οποία μάλιστα είναι μετρήσιμα. Ως τέτοια ανέφερε το προεξέχον πηγούνι, τα πεσμένα βλέφαρα, τα μεγάλα αυτιά, τη στραβή ή επίπεδη μύτη, τα μακριά χέρια σε συνδυασμό με κοντά πόδια, τους κυρτούς ώμους κ.α. Παρά την εξόφθαλμα εσφαλμένη ιδέα του Λομπρόζο για τον εγκληματικό αταβισμό, πρέπει κανείς να λάβει υπόψη του το γενικότερο κλίμα της εποχής, στα μέσα του 19ου αιώνα. Η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου είχε για τα καλά αναστατώσει όλες τις επιστήμες και σχολές σκέψης, καθώς και (κυρίως) τη θρησκεία. Έτσι λοιπόν, ήταν αποδεκτό τότε να διατυπώνονται υπό το φως της θεωρίας της εξέλιξης ιδέες όπως αυτές: αν ο άνθρωπος ήταν ο τελευταίος κρίκος της εξέλιξης, κουβαλώντας όλα τα χαρακτηριστικά των ειδών του ζωικού βασιλείου, που προηγήθηκαν της εμφάνισής του, τότε είναι λογικό όσοι άνθρωποι φέρονται κτηνωδώς και χωρίς λογική (δηλαδή οι εγκληματίες) να αποτελούν βιολογικά κατώτερο είδος.  Ο Λομπρόζο όμως δε σταμάτησε στους «γεννημένους εγκληματίες», αλλά πρόσθεσε στη θεωρία του και δύο ακόμη κατηγορίες: τους «παράφρονες εγκληματίες» και τους «εγκληματοειδείς». Οι παράφρονες εγκληματίες μπορεί να μη φέρουν όπως οι «γεννημένοι» εξωτερικά χαρακτηριστικά, αλλά κάποια μετάλλαξη του εγκεφάλου τους οδήγησε στην αλλοίωση της ηθικής τους υπόστασης, με αποτέλεσμα την παραβατική συμπεριφορά. Ως τέτοια παραδείγματα αναφέρει τους αλκοολικούς, τους κλεπτομανείς, όσους κακοποιούν παιδιά και τις νυμφομανείς γυναίκες. Τέλος, η κατηγορία των «εγκληματοειδών» χωρά όλους τους υπόλοιπους. Δεν έχουν εξωτερικά χαρακτηριστικά ή εγκεφαλική μετάλλαξη και ενεπλάκησαν σε κάποιο σημείο της ζωής τους με το έγκλημα, διαπράττοντας γενικά μικρότερης βαρύτητας αδικήματα. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει τους «συνήθεις» εγκληματίες, δηλαδή όσους οδηγήθηκαν στο έγκλημα λόγω συναναστροφής με άλλους εγκληματίες ή εξαιτίας διαφόρων έξεων (αλκοόλ, ναρκωτικά, κ.λ.π.), τους «περιστασιακούς» αλλά και τους «εν θερμώ», που διαπράττουν φρικτά εγκλήματα πάθους κάτω από ιδιαίτερη ψυχολογική πίεση ή πρόκληση.

Αυτό που είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό στο βιβλίο του Λομπρόζο είναι ο απίστευτος αριθμός παραδειγμάτων και η ατελεύτητη περιπτωσιολογία, με την οποία επιχειρεί να τεκμηριώσει τη θεωρία του. Τα παραδείγματά του προέρχονται από όλα τα μήκη και πλάτη της Γης, με έμφαση στις συμπεριφορές και έθιμα διαφόρων φυλών της Αφρικής, της Ασίας, της Αμερικής, της Ωκεανίας, οι οποίες είναι γενικά κτηνώδεις και απαράδεκτες για τα δεδομένα του «πολιτισμένου» κόσμου. Αναρωτιέται κανείς που βρήκε εκείνη την εποχή όλες αυτές τις μαρτυρίες. Από εξερευνητές, θαλασσοπόρους, εμπόρους, ιεραποστόλους και ταξιδιώτες, που όργωναν τότε τον πλανήτη συνεχίζοντας το έργο των μεγάλων ανακαλύψεων;  Πιθανόν, αν και ο ίδιος εντελώς σποραδικά αναφέρει κάποια ονόματα ως πηγές του. Αν αφήσει κανείς κατά μέρος τον πυρήνα της θεωρίας του Λομπρόζο, θα βρει στο βιβλίο (ιδιαίτερα στο δεύτερο τόμο) άπειρα θέματα εγκληματολογικής φύσεως, που το καθιστούν μια εξαιρετική πηγή γνώσης. Για παράδειγμα υπάρχουν κεφάλαια σχετικά με τις εγκληματικές οργανώσεις/»συνεταιρισμοί κακοποιών» κατά την έκφρασή του (Μαφία, Καμόρα, Ντραγκέτα, κ.α.), τις συνθηματικές γλώσσες των εγκληματιών, τα τατουάζ και τις σημασίες τους, την αυτοκτονία, τις συμμορίες, τους υπότροπους εγκληματίες, ακόμη και τη λογοτεχνική γραφή, που εκδηλώνουν οι εγκληματίες συνήθως όταν βρίσκονται στη φυλακή και πολλά ακόμη εξαιρετικά ενδιαφέροντα.

Η θεωρία του Λομπρόζο για τον «Εγκληματία Άνθρωπο» παρά το γεγονός ότι απορρίφθηκε θορυβωδώς, βοήθησε την νεογέννητη τότε επιστήμη της Εγκληματολογίας, καθώς εξαιτίας της σφοδρής αντίδρασης που αντιμετώπισε, η Εγκληματολογία στράφηκε προς θεωρίες, που δεν ορίζουν εκ γενετής τον εγκληματία αλλά τον αντιμετωπίζουν ως αποτέλεσμα του οικογενειακού και κοινωνικού του περιβάλλοντος, θέτοντας στο επίκεντρο τη μια και μοναδική του ιδιότητα, που πραγματικά ενδιαφέρει: αυτή του ανθρώπου.

Η τέχνη των επιχειρημάτων

Ένας από τους θρύλους της δικηγορίας στην Αμερική είναι ο Τζέρι Σπενς (Gerry Spence). Γεννημένος το 1929 στο Λάραμι του Γουαϊόμινγκ, μια πόλη στη βαθιά  Άγρια Δύση, που τη θυμόμαστε από τις ταινίες γουέστερν, ήταν σε όλη του τη ζωή και παραμένει ακόμη ένας αμετανόητος καουμπόι. Τις περισσότερες φορές κυκλοφορεί με δερμάτινο σακάκι με κρόσια, ακόμη και στα δικαστήρια, έχοντας μόνιμα έδρα του γραφείου του στο ταπεινό Τζάκσον Χόουλ του Γουαϊόμινγκ και όχι κάποιο αστραφτερό ουρανοξύστη στης Νέας Υόρκης, του Σικάγο ή του Λος Άντζελες.  Αυτό δεν τον εμπόδισε να αποκτήσει τεράστια φήμη. Από το 1952 που ξεκίνησε να δικηγορεί μέχρι τη συνταξιοδότησή του το 2008 δεν έχασε ποτέ ποινική υπόθεση σε δικαστήριο ενόρκων, είτε ως υπεράσπιση είτε ως πολιτική αγωγή, ενώ είχε να χάσει αστική υπόθεση από το 1969. Η υπόθεση, που απογείωσε τη φήμη του, ήταν η δίκη των συγγενών της Κάρεν Σίλκγουντ εναντίον της εταιρείας «Κερ-Μαγκί». Η Κάρεν Σίλκγουντ ήταν εργάτρια σε εργοστάσιο κατεργασίας πλουτωνίου της εταιρείας αυτής. Ως ενεργή συνδικαλίστρια είχε καταγγείλει την εργοδοσία για την έλλειψη μέτρων ασφαλείας, που έβαζαν σε κίνδυνο τη ζωή του προσωπικού. Έπειτα από το θάνατό της σε τροχαίο ατύχημα κάτω από πολύ ύποπτες συνθήκες, ο πατέρας και τα παιδιά της στράφηκαν εναντίον της εταιρείας κατηγορώντας τη για έκθεση της μακαρίτισσας σε υψηλή ραδιενεργό ακτινοβολία και κέρδισαν με δικηγόρο το Τζέρι Σπενς αποζημίωση 10 εκ. δολλαρίων. Η υπόθεση αυτή ξεσήκωσε μεγάλο θόρυβο για τις συνθήκες εργασίας στα πυρηνικά εργοστάσια και έγινε ταινία με πρωταγωνίστρια τη Μέριλ Στριπ (Silkwood, 1983). Αργότερα, υπερασπίστηκε με επιτυχία στα ακροατήρια και άλλες γνωστές προσωπικότητες από το χώρο του θεάματος και της πολιτικής. Μια από τις πιο αμφιλεγόμενες υποθέσεις του ήταν εκείνη για την οποία πέτυχε την απαλλαγή από τις κατηγορίες της φοροδιαφυγής της περιβόητης Ιμέλντα Μάρκος, χήρας του δικτάτορα των Φιλιππίνων Φερντινάντο Μάρκος. Στο παγκόσμιο κοινό έγινε γνωστός ως τηλεσχολιαστής της πολύκροτης δίκης του O.J.Simpson στην εκπομπή του Λάρι Κίνγκ. Εκεί επί σχεδόν ένα χρόνο κάθε μέρα φορώντας το καουμπόικο σακάκι του ανέλυε τα τεκταινόμενα στην πιο διάσημη δίκη που έγινε ποτέ στην Αμερική (όπου ένας από τους 12 δικηγόρους υπεράσπισης ήταν ο Ρόμπερτ Καρντάσιαν, πατέρας της γνωστής οικογενείας, που ξέρουμε σήμερα).

Είχα δει το Τζέρι Σπενς σε αυτές τις εκπομπές του Λάρι Κίνγκ και είχα εντυπωσιαστεί από την ομιλία του και τη δομή της σκέψης του. Ένας πραγματικός μάγος της έκφρασης, δεν ήταν τυχαία σπουδαίος στα ακροατήρια. Αργότερα, εντόπισα και πήρα ένα από τα βιβλία, που έχει γράψει, με τίτλο «How to Argue and Win Every Time» (St.Martin’s Press, 1995). Σε αυτό αναλύει με πρακτικό τρόπο την τέχνη της επιχειρηματολογίας όχι μόνο στα Δικαστήρια αλλά και σε άλλους χώρους, όπως η οικογένεια, οι σχέσεις, το επαγγελματικό περιβάλλον. Είναι αλήθεια, πως η τέχνη του να μιλάς και να πείθεις τον άλλο είναι ιδιαίτερα παραμελημένη και δεν διδάσκεται κάπου. Φυσικά συνάπτεται άμεσα με την παιδεία και τη συγκρότηση του ατόμου. Καθαρή σκέψη, ικανότητα να ακούς τον άλλο, στέρεη και επαγωγική διατύπωση του λόγου, σωστή χρήση του συναισθήματος, όλα αυτά είναι στοιχεία, που απαιτούνται για μια πειστική επιχειρηματολογία. Ειδικά στην Ελλάδα, αφθονεί ακριβώς το αντίθετο σχήμα: προπέτεια, ασυναρτησία και αδυναμία ακρόασης του συνομιλητή, επιχειρήματα αυθαίρετα και αστήρικτα και αλόγιστη χρήση του θυμικού, το οποίο προέχει της ψύχραιμης και συνετής αποτίμησης. Αντί πολλών, αρκεί να παρακολουθήσει κανείς (αν αντέξει) μια συνεδρίαση της Βουλής μας για ένα καλό δείγμα γραφής. Κι όμως έχουμε πολύ ανάγκη τη σωστή επιχειρηματολογία στη ζωή μας, όχι σαν μέσο επιβολής αλλά σαν όχημα σεβασμού και συνεννόησης.

Στο βιβλίο του ο Τζέρι Σπενς εκτός από πάμπολλες πρακτικές εφαρμογές της τέχνης της επιχειρηματολογίας, καταγράφει συνοπτικά και τους εξής δέκα «Νόμους της Επιχειρηματολογίας», που είναι:

1. Ο καθένας μπορεί να επιχειρηματολογήσει πειστικά. Δεν υπάρχουν αποκλεισμοί, προερχόμενοι από τη μόρφωση, την καταγωγή κ.λ.π. Αρκεί κάθε άνθρωπος να πιστέψει ότι μπορεί και να επικεντρώσει σε αυτό.
2. Το επιχείρημα είναι πειστικό όταν με αυτό παίρνουμε αυτό που θέλουμε, αλλά και όταν βοηθάμε την «άλλη πλευρά» να νομίζει πως πήρε αυτό που ήθελε. Αυτό απαιτεί, νομίζω, πολλή τέχνη και αρκετή ικανότητα στην παραπλάνηση του «άλλου».
3. Οι λέξεις είναι ένα πανίσχυρο όπλο και μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη μάχη της επιχειρηματολογίας αποτελεσματικά. Πράγματι, σε μια συζήτηση με  ανταλλαγή επιχειρημάτων, η επιλογή των κατάλληλων λέξεων παίζει σημαντικό ρόλο στην έκβασή της. Οι λέξεις προσδιορίζουν με λεπτές αποχρώσεις τα νοήματα, επιτίθενται, αμύνονται, πληγώνουν, συγκλίνουν, ξεγελούν, συμφιλιώνουν.
4. Πρέπει να ξέρουμε ότι όταν λέμε την αλήθεια υπάρχει αυτό που ο Τζέρι Σπενς αποκαλεί «βιολογικό πλεονέκτημα». Όταν υπερασπιζόμαστε την αλήθεια, είμαστε de facto ένα βήμα πιο μπροστά από το συνομιλητή μας.
5. Η επιθετική φρασεολογία δεν είναι επιχειρηματολογία. Ούτε τα συνθήματα, οι «προ-κατ» ιδεοληψίες και φυσικά οι ύβρεις, θα πρόσθετε κανείς.
6. Ο φόβος, που μπορεί να προκαλέσει η επιχειρηματολογία μας, είναι σύμμαχος. Η μετρημένη χρήση της «κινδυνολογίας» όταν βασίζεται στην πραγματικότητα και όχι σε έξαλλες θεωρίες συνωμοσίας βοηθά στο σκοπό μας να πείσουμε.
7. Μιλήστε με συναίσθημα και μην αποθαρρύνετε τον εαυτό σας να μιλήσει με πάθος. Το πάθος και η παλέτα των συναισθημάτων ενός καλού ομιλητή ή συνομιλητή προσθέτουν σημαντικά στην πειθώ του, αρκεί να μην εκτραπούν σε μελόδραμα ή παραλήρημα. Όπως λέει ο Τζέρι Σπενς «μιλήστε από τη ζώνη της καρδιάς».
8. Μη φοβάστε και μη θαμπώνεστε από το συνομιλητή σας ή τον αντίπαλό σας. Όσο λαμπρός ομιλητής και φημισμένος δικηγόρος και αν είναι μιλήστε με ψυχραιμία πείτε με τον τρόπο σας αυτά που θέλετε.
9. Μάθετε να ακούτε το συνομιλητή σας. Τα λεγόμενά του θα σας δώσουν τα επιχειρήματα να τον αντιμετωπίσετε. Τεράστια αλήθεια. Οι περισσότεροι άνθρωποι δυστυχώς δεν είναι καλοί ακροατές. Κακό του κεφαλιού τους.
10. Μάθετε να μιλάτε με το σώμα σας. Οι κινήσεις του σώματος είναι πολλές φορές πιο πειστικές από τις λέξεις. Πράγματι, η λεγόμενη «γλώσσα του σώματος» είναι μεγάλη υπόθεση, καθώς εκπέμπει μηνύματα, τα οποία επιδρούν σε μια ομιλία ή μια συζήτηση.

Το «How to Argue and Win Every Time», το έχω στο γραφείο και ρίχνω πότε πότε καμιά ματιά. Από το εξώφυλλο ο ανίκητος δικηγόρος/καουμπόι με το πέτσινο σακάκι μου θυμίζει ότι η ανάγκη για σωστή συζήτηση και επιχειρηματολογία είναι διαρκής και όχι μόνο στη δικηγορία…Σε ηλικία 92 ετών σήμερα, ακμαιότατος, ασχολείται με το ίδρυμα, που έστησε στο Γουαϊόμινγκ (Trial Lawyers College) και στεγάζεται σε ένα ανακαινισμένο…αχυρώνα. Εκεί παρέχονται εκπαιδευτικά σεμινάρια σε δικηγόρους, οι οποίοι ασχολούνται με ποινικές υποθέσεις και αφορούν πολίτες, που καταπιέζονται από το οικονομικό και πολιτικό κατεστημένο και ιδίως ανθρώπους «φτωχούς, τραυματισμένους, ξεχασμένους, άφωνους, ανυπεράσπιστους και καταδικασμένους», όπως λέει ο ίδιος.

Λέξεις που χάνονται

Έχω ακούσει -υποθέτω και οι περισσότεροι από εσάς- τους γονείς μου, τους παππούδες και τις γιαγιάδες μου να χρησιμοποιούν πάμπολλες λέξεις, που πλέον κανείς δεν εκφέρει, ίσως ελάχιστοι άνθρωποι να υπάρχουν που να τις γνωρίζουν και να τις μιλούν. Κι όμως, πρόκειται για ένα τεράστιο γλωσσικό πλούτο, που σιγά-σιγά σβήνει και χάνεται στη λήθη και στο πέρασμα του χρόνου. Οι λέξεις αυτές συχνά -αλλά όχι αποκλειστικά- προέρχονται από τον κόσμο της υπαίθρου και των χωριών, που κάποτε ήταν γεμάτα από κατοίκους και αποτελούσαν τη ραχοκοκκαλιά της Ελλάδας. Η μετακίνηση μεταπολεμικά μεγάλων πληθυσμών προς τα αστικά κέντρα έριξε στην αχρησία πολλές από αυτές τις λέξεις, που σχετίζονταν με την καθημερινότητα της ζωής στο χωριό, το χωράφι, το βουνό και τη θάλασσα. Στη συνέχεια ήλθε η κυριαρχία της τηλεόρασης, που επέβαλε ένα ομοιόμορφο τρόπο ομιλίας προσαρμοσμένο στα αστικά πρότυπα και τα τελευταία 20 χρόνια το διαδίκτυο, που έχει σαρώσει γλωσσικά τα πάντα με τη γενικευμένη χρήση της αγγλικής και τις πλήθος συντομογραφίες. Έτσι που να βρεθεί χώρος για να χρησιμοποιηθούν αυτές οι λέξεις, που έρχονται από το το μακρινό παρελθόν κουβαλώντας αρχαιοελληνικές, βυζαντινές, σλαβικές, τουρκικές, αλβανικές, βενετσιάνικες, αραβικές και ιταλικές καταβολές; Ποιός θα κάνει σήμερα λόγο π.χ. για την «αστρέχα» ; (μια λέξη που θυμάμαι να χρησιμοποιεί η γιαγιά μου από την Άρτα). Είναι κακό να βάζει κανείς «μαναφούκια» ; (μια από τις αγαπημένες μου παπαδιαμαντικές λέξεις…)  Ακόμη τι συμβαίνει όταν έχουμε «κατσιφάρα» και «γκαϊλέ» (λέξη που λέμε και στα Γιάννινα νομίζω) ή ακόμη και «ζάντζα»; Τι πρόβλημα μπορεί να αντιμετωπίσει κανείς με τη «μονομερίδα» ;  Τι μας χρειάζεται η «βεδούρα» ;

Ο Νίκος Σαραντάκος στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του «Λέξεις που χάνονται – Ταξίδι σε 366 σπάνιες λέξεις» (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου-2011) έχει συλλέξει με κόπο 366 σπάνιες λέξεις, που είτε δεν εκφέρονται πλέον είτε έχουν ήδη χαθεί εντελώς. Μέσα από το αμέτρητο πλήθος των λέξεων αυτών επιλέγει να ερμηνεύει μερικές εκατοντάδες μόνο με κριτήριο την παρουσία τους στα δύο πιο διαδεδομένα λεξικά της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, του Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του καθηγητή Γεωργίου Μπαμπινιώτη. Οι λέξεις αυτές στη μεγάλη τους πλειοψηφία έχουν διάδοση αν όχι πανελλήνια πάντως σε μεγάλο τμήμα της Ελλάδας. Δεν περιλαμβάνονται -εκτός λίγων εξαιρέσεων- λέξεις από τα μεγάλα ελληνικά ιδιώματα: κρητικό, κυπριακό, επτανησιακό, ποντιακό, καθώς αν μπει κανείς σε αυτά θα χάσει κυριολεκτικά τη μπάλα… Κάθε λέξη αναλύεται ετυμολογικά και ιστορικά, με παραδείγματα από χρήση της στη λογοτεχνία, εάν υπάρχουν τέτοια. Μέσα στις σελίδες του ο καθένας θα βρει μια ξεχασμένη λέξη που είχε χρόνια να ακούσει πιθανόν από το χωριό του, τον παππού και τη γιαγιά του.

Για να σχηματίσετε μια εικόνα για το περιεχόμενο, ιδού μερικά λήμματα, το 1/10 του συνόλου, παρμένα περίπου στην τύχη:

1. αβαγιανός
2. αλιτζές
3. αντράλα
4. αρουλίζω
5. βεδούρα
6. βοδώνω
7. γερδέλι
8. γκαϊλές
9. γουλόζος
10. διώμα
11. ζαμπούνης
12. ζνίχι
13. καλιοντζής
14. καρύτζαφλος
15. κατσιφάρα
16. κνικάτος
17. κουρνάζος
18. λιμπά, τα
19. μαναφούκι
20. μονομερίδα
21. μπακράτσι
22. μπονόρα
23. ναμικιόρης
24. ξαντιμεύω
25. οσκρός
26. πίζουλος
27. πρέντζα
28. ρομπατσίνα
29. σατίρι
30. σοπάκι
31. ταζέδικος
32. ταυραμπάς
33. τράφος
34. τσίμπαλο
35. φλετουρώ
36. χάψη
37. ψίκι

Διαβάζοντας το βιβλίο του Νίκου Σαραντάκου έμεινα από τη μια με την αίσθηση της ικανοποίησης ότι άκουσα να εκφέρονται στην εποχή τους και βίωσα τη χρήση κάποιων από τις λέξεις αυτές και από την άλλη με τη μελαγχολική αίσθηση της απώλειας ενός παρελθόντος που δεν πρόκειται ποτέ πια να αναβιώσει…

Ισλάμ: μια νηφάλια προσέγγιση (τόσο αναγκαία…)

 

Ο εικοστός πρώτος αιώνας κυριαρχείται από την άνοδο του Ισλάμ σε παγκόσμιο επίπεδο. Με αναρίθμητες αφορμές, γεωπολιτικές, οικονομικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές η θρησκεία του Προφήτη Μωάμεθ βρίσκεται στην καθημερινή επικαιρότητα. Δυστυχώς, όλο και πιο συχνά γίνεται λόγος για το Ισλάμ με αφορμή τρομοκρατικές και άλλες επιθέσεις υποκινούμενες από φονταμενταλιστικές, φανατικές ισλαμικές οργανώσεις, όπως αυτή στης 11ης Σεπτεμβρίου στη Νέα Υόρκη, αλλά και σε τόσες άλλες πόλεις της Δύσης (Λονδίνο, Μαδρίτη, Παρίσι, Βρυξέλλες) και αλλού (Ναϊρόμπι, Μπαλί). Η Ελλάδα λόγω της θέσης και της ιστορίας της είχε ανέκαθεν μια στενότατη σχέση με το Ισλάμ. Σήμερα, στη γειτνίασή της με την όλο και «ισλαμικότερη» Τουρκία, στην παρουσία της ευάριθμης μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη, στη μουσουλμανική πλειοψηφία του πληθυσμού στην Αλβανία, την ΠΓΔΜ και τη νότια Βουλγαρία, προστίθεται και η παρουσία αρκετών δεκάδων χιλιάδων προσφύγων από τις χώρες της ευρύτερης Μέσης Ανατολής και της Αφρικής, που είναι φορείς της μουσουλμανικής πίστης. Όμως, πόσα πράγματα ξέρουμε για τη θρησκεία αυτή; Πόσα από αυτά τα αποσπασματικά ακούμε για το Ισλάμ (συχνά φρικαστικά και απωθητικά) είναι αλήθεια; Από που έρχεται; Ποιά είναι τα βασικά χαρακτηριστικά που το διαμόρφωσαν και ποιές είναι οι βασικές του παραδοχές; Ακόμη ποιά ήταν η συμβολή του στο παγκόσμιο ιστορικό και πολιτιστικό γίγνεσθαι; Υπάρχουν στους κόλπους του νηφάλιοι και ειρηνικοί άνθρωποι ή μόνο τζιχαντιστές που αποκεφαλίζουν απίστους; Τα ερωτήματα που όλοι μας έχουμε για το θέμα είναι αμέτρητα και δύσκολο να απαντηθούν. Νομίζω όμως ότι ειδικά σήμερα, επείγει να ενημερωθούμε έγκυρα για το θέμα.

Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος

Το εξαίρετο βιβλίο του Αρχιεπισκόπου Αλβανίας  †Αναστασίου (Γιαννουλάτου), που φέρει τον τίτλο «Ισλάμ-Θρησκειολογική Επισκόπηση» (εκδόσεις Ακρίτας) αποτελεί μια πραγματική όαση αντικειμενικότητας μέσα στο σύγχρονο συρφετό της σύγχυσης γύρω από το Ισλάμ. Δεν θα περίμενε κανείς ένα τόσο νηφάλιο βιβλίο για το Ισλάμ γραμμένο από ένα χριστιανό ιερωμένο.Όμως ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος αποτελεί ένα τεράστιο πνευματικό μέγεθος, τέτοιου βεληνεκούς, που με θαυμάσιο, επαγωγικό και επιστημονικό συνάμα τρόπο, χωρίς φόβο και πάθος αναλύει και παρουσιάζει τη μουσουλμανική θρησκεία σε όλο της το εύρος, απλά, κατανοητά και πάνω απ’όλα χωρίς εμπάθεια και φανατισμό. Για όσους ενδιαφέρονται, δυστυχώς το βιβλίο έχει εξαντληθεί και δεν είναι γνωστό εάν θα υπάρχει σύντομα ανατύπωσή του.

Η λέξη Ισλάμ (islam) σημαίνει «συνθήκη», «συμφωνία», «λόγος τιμής» και κατ’επέκταση «υποταγή». Γραμματικώς είναι απαρέμφατο του ρήματος aslama, που σημαίνει υποτάσσομαι, παραδίδομαι, αποδέχομαι. Όποιος κάνει τα ανωτέρω αποκαλείται «muslim».

Τρία ήσαν τα βασικά στρώματα που τροφοδότησαν τη γέννηση του Ισλάμ. Αρχικά η προϊσλαμική αραβική πολυθεϊστική θρησκεία. Ο αρχαίοι Άραβες λάτρευαν διάφορους θεούς (Ήλιο, Σελήνη κ.λ.π.), αναγνώριζαν όμως ότι ανώτερος όλων ήταν ως ύψιστος θεός ο Αλλάχ (Allah), κάτι σαν το δικό μας Δία. Λάτρευαν επίσης τους βράχους, που πίστευαν ότι ήσαν κατοικίες των θεών. Εκεί ανάγεται η λατρεία που αποδίδεται ακόμη σήμερα στο μαύρο μετεωρίτη της Καάμπα στη Μέκκα. Πίστευαν ακόμη στη μαντεία και στην ύπαρξη των τζιν (jinni), εξ ου και η λέξη «τζίνι», δηλαδή πνευμάτων, που επενέβαιναν και καθόριζαν τις ζωές των ανθρώπων. Στην προϊσλαμική αραβική κοινωνία της ερήμου έδιναν και έπαιρναν η οινοποσία, η πορνεία, τα τυχερά παιγνίδια και οι αιματηρές βεντέτες μεταξύ οικογενειών. Από την άλλη, ήταν παροιμιώδης η γενναιόδωρη φιλοξενία προς τους ταξιδιώτες. Η δεύτερη επιρροή προέρχεται από τον Ιουδαϊσμό, τόσο λόγω γειτνίασης όσο κυρίως εξαιτίας της αντίληψης των Αράβων ότι κατάγονται από τον Ισμαήλ, γιο του Αβραάμ, τον οποίο απέκτησε με τη σκλάβα Άγαρ (γι’αυτό και η λέξη «Αγαρηνός»). Τέλος και ο χριστιανισμός άσκησε σοβαρή επιρροή μέσω των πολυάριθμων ασκητών που εγκαταβιούσαν στην έρημο και των αιρέσεων του νεστοριανισμού και του μονοφυσιτισμού, που κυριαρχούσαν στη Μέση Ανατολή και επηρέασαν αποφασιστικά το δόγμα του Ισλάμ.

Ο Προφήτης Μωάμεθ γεννήθηκε το 570 μ.Χ. στη Μέκκα και ανήκε στην επιφανή φυλή των Κουραϊσιτών (Quraish). Έμεινε ορφανός σε μικρή ηλικία όταν πέθαναν σχεδόν ταυτόχρονα ο πατέρας του Αλή Αμπντάλλα (Ali Abd Allah) και η  μητέρα του Αμινά (Aminah). Τον υιοθέτησε ο θείος του Αμπού Ταλίμπ (Abu Talib) και τον μεγάλωσε σαν βοσκό στην έρημο. Η μόρφωσή του ήταν μάλλον στοιχειώδης. Αποφασιστικής σημασίας ήταν ο γάμος του με την κατά 15 χρόνια μεγαλύτερή του πλουσιότατη χήρα Χαντίντζα (Khadijah), που του εξασφάλισε οικονομική άνεση και πρόσβαση στα ανώτερα κλιμάκια της αραβικής κοινωνίας. Σύμφωνα με την ισλαμική παράδοση, ο Μωάμεθ είναι εξ αποκαλύψεως προφήτης, αφού του εμφανίστηκε ο ίδιος ο Αλλάχ και του ανέθεσε το έργο της καθοδήγησης των ανθρώπων στην ορθή πίστη του ενός Θεού. Σε μια δεύτερη θεία αποκάλυψη ο Μωάμεθ έλαβε από τα χέρια του Αρχαγγέλου Γαβριήλ το Κοράνιο.

Το Κοράνιο

Το Κοράνιο (qur’an) είναι για τους μουσουλμάνους αιώνιο και άκτιστο. Κατέβηκε από τον ουρανό και αναγράφει άνωθεν το θέλημα του Αλλάχ. Η πίστη των χριστιανών είναι ότι ο Λόγος του Θεού έγινε άνθρωπος, ενώ η αντίστοιχη των μουσουλμάνων είναι ότι ο Λόγος του Θεού έγινε βιβλίο. Το Κοράνιο αποτελείται από 114 κεφάλαια που λέγονται «σούρες» (surah) και εκτείνονται σε 6.200 στίχους. Άλλες σούρες έχουν πολλούς στίχους (πάνω από 200), ενώ άλλες ελάχιστους (2-3). Η ανάγνωση του Κορανίου είναι κοπιώδης. Υπάρχουν σούρες με τόνο μεστό και εκρηκτικό, ενώ άλλες είναι μάλλον ανιαρές. Το αραβικό πρωτότυπο διαθέτει λόγο σοβαρό, ρυθμικό, επιβλητικό και δυναμικό. Το ίδιο κείμενο σε μετάφραση χάνει αρκετά τα στοιχεία αυτά. Η καλύτερη μετάφραση του Κορανίου στα ελληνικά έγινε το 1928 από τον αλεξανδρινό Γεράσιμο Πεντάκη. Για την ερμηνεία του Κορανίου, οι Σουνίτες κάνουν χρήση των λεγομένων tafsir (υπομνημάτων), ενώ οι Σιίτες αναθέτουν το έργο της αυθεντικής ερμηνείας στον εκάστοτε ιμάμη (imam). Το Κοράνιο είναι το πρώτο γραπτό μνημείο της αραβικής γλώσσας και χρησιμεύει ως προσευχητάριο, σχολικό αναγνωστικό και περίληψη ηθικής και νομοθεσίας. Είναι φυσικά το πρώτο στήριγμα του «Οίκου του Ισλάμ» (dar-al-islam).

Η χαντίθ με αριθμό 242, που αναφέρεται στις οδηγίες του Προφήτη Μωάμεθ για την καταπολέμηση της αδικίας.

To δεύτερο στήριγμα είναι οι Χαντίθ (Hadith), δηλαδή οι Ιερές Παραδόσεις σχετικά με τη σοφία και τη διδασκαλία του Προφήτη Μωάμεθ, όπως την καθόρισαν διάφορα περιστατικά και γεγονότα. Ο κορυφαίος μελετητής των χαντίθ Αλ-Μπουκαρί (9ος αι.), συγκέντρωσε 600.000 από αυτές, τις οποίες αφού ξεκαθάρισε όρισε ως αυθεντικές μόνο 5.000. Κάθε χαντίθ αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο αποκαλείται στήριγμα (isnad) και λέει π.χ. «ο Χ είπε ότι άκουσε από τον Ψ…. κ.λ.π. … ότι ο Προφήτης είπε ….» Εξυπακούεται ότι όσο πιο κοντά στον Προφήτη είμαστε τόσο πιο βαρυσήμαντη είναι η χαντίθ. Το δεύτερο μέρος λέγεται κείμενο (matn), όπου εκτίθενται τα λεγόμενα του Προφήτη. Συχνά στα κείμενα αυτά περιλαμβάνονται πράγματα που επιτρέπονται (halal) ή απαγορεύονται στους  πιστούς (haram)- κάτι μας θυμίζουν και αυτές οι λέξεις (χαλάλι-χαραμίζω).

Τα θεμέλια της ισλαμικής πίστης είναι πέντε: α) Αυστηρός μονοθεϊσμός. Ο Θεός είναι ένας και είναι εντελώς άλλος και αλλού σε σχέση με τον άνθρωπο, με τον οποίο αποκλείεται απολύτως να έχει οποιαδήποτε σχέση ή ομοιότητα. Η χριστιανική πίστη στη θέωση του ανθρώπου είναι εντελώς απαράδεκτη για το Ισλάμ. Χριστιανικές εκφράσεις όπως «γίγνεσθε οικτίρμονες καθώς και ο Πατήρ υμών οικτίρμων εστί» αποτελούν για τους μουσουλμάνους φρικτή βλασφημία. Ο Αλλάχ αποκαλείται από τους μουσουλμάνους με 99 «υπέροχα ονόματα» β) Πίστη στην ύπαρξη των Aγγέλων αλλά και του Σατανά (Shaitan). Ιδιαιτέρως τιμάται ο Αρχάγγελος Γαβριήλ, που παρέδωσε το Κοράνιο στο Μωάμεθ και ανήγγειλε στη Μαριάμ τη γέννηση του (Προφήτη για το Ισλάμ) Ιησού Χριστού. γ) Πίστη στους Προφήτες, που ξεκινούν από τον Αδάμ μέχρι το Μωάμεθ. Στο Κοράνιο αναφέρονται τα ονόματα 26 Προφητών μεταξύ των οποίων οι Νώε, Αβραάμ, Ισαάκ, Ιακώβ, Ιησούς Χριστός αλλά και ο Μέγας Αλέξανδρος !!!, δ) Πίστη στη θεϊκή προέλευση του Κορανίου και ε) Πίστη στην ανάσταση νεκρών και την έσχατη κρίση. Στο Κοράνιο υπάρχουν πολλές γλαφυρές περιγραφές εσχατολογικών καταστροφών. Ο παράδεισος περιγράφεται όπως θα τον ήθελε ο άραβας βεδουίνος του 7ου αι., δηλαδή με πηγές καθαρού νερού, καρποφόρα δένδρα, κρασί και όμορφες γυναίκες με μαύρα μάτια, διαθέσιμες για όλους τους κατοίκους του παραδείσου.

Τα 99 «Υπέροχα Ονόματα» του Αλλάχ.

Οι δογματικές διαφορές του Ισλάμ με το Χριστιανισμό συνοψίζονται σε 3 βασικά σημεία: α) Το Ισλάμ αρνείται, όπως είδαμε, την ιδιότητα του Θεού ως πατέρα του Χριστού και των ανθρώπων. β) Απορρίπτει τη θεϊκή ιδιότητα του Ιησού και τον θεωρεί απλώς Προφήτη. Είναι εμφανής η επιρροή στο σημείο αυτό της αίρεσης των νεστοριανών. Το Ισλάμ απορρίπτει το σταυρικό θάνατο του Ιησού, καθώς για έναν Προφήτη η  ταπείνωση θεωρείται αδιανόητη ήττα και ατίμωση και ισχυρίζεται ότι ο Ιησούς δεν πέθανε εν τέλει στο σταυρό, αλλά αργότερα από φυσικό θάνατο και ανελήφθη στους ουρανούς και γ) Απορρίπτει τη δυνατότητα της άφεσης αμαρτιών των ανθρώπων εν ζωή.

Σωματικές φάσεις της μουσουλμανικής προσευχής

 

Σε ό,τι αφορά τη λατρευτική ζωή του μουσουλμάνου, πρέπει να τηρούνται οι λεγόμενοι «Πέντε Στύλοι του Οίκου του Ισλάμ», και συγκεκριμένα: α) Η ομολογία της πίστης στον ένα Θεό (σαχάντα-shahadah), που λέει ότι: «Δεν υπάρχει άλλος Θεός εκτός από τον Αλλάχ και ο Μωάμεθ είναι ο Απόστολος του Θεού («La ilaha illa llah, Muhammadu rasulu illah»).  Η φράση αυτή πρέπει να επαναλαμβάνεται πολλές φορές την ημέρα από τον πιστό μουσουλμάνο. β) Η προσευχή (σαλά-salah), πέντε φορές την ημέρα, με πιο σημαντική τη μεσημεριανή προσευχή. Πολλοί ευσεβείς μουσουλμάνοι προσεύχονται οκτώ φορές την ημέρα. Προηγείται τελετουργική νίψη των χεριών και ποδιών για να εξαγνίζεται ο προσευχόμενος και να είναι ήρεμος. Τα λόγια της προσευχής είναι συγκεκριμένες φράσεις από την πρώτη σούρα του Κορανίου που έχει τον τίτλο «Η Έναρξη». Σωματικά η προσευχή έχει 12 στάδια (ύψωση χεριών στον ουρανό, θέση χεριών στο στήθος, γονυκλισία, κ.λ.π.). Στα τεμένη όπου γίνεται ομαδική προσευχή την προσευχή διευθύνει ο μουεζίνης με τους πιστούς να είναι στραμμένοι προς τη Μέκκα, κατεύθυνση που επισημαίνεται από το μιχράμπ (mihrab), μια κόγχη στον τοίχο του τεμένους. γ) Ελεημοσύνη (ζακάτ-zakat) και αγαθοεργία (σάντακα-sadaqah). Είναι οι μόνοι τρόποι για την εξιλέωση από την αμαρτία και τις παραβάσεις του ισλαμικού νόμου του Κορανίου. Οι καλές και κακές πράξεις των ανθρώπων καταγράφονται αδιάκοπα από τους Αγγέλους. δ) Νηστεία (σάουμ-sawm), 30 ημέρες το χρόνο κατά το μήνα Ramadan (Ραμαζάνι). Στη διάρκεια της ημέρας πλήρης αποχή από φαγητό, ποτό και σαρκικές σχέσεις. Μετά τη δύση του ηλίου αίρονται όλοι οι περιορισμοί. ε) Ιερή αποδημία (χατζ – hajj), μια φορά έστω στη ζωή κάθε πιστού, προσκύνημα στους ιερούς τόπους του Ισλάμ στη Μέκκα, θεσμός που ενισχύει την αίσθηση κοινότητας και αδελφοσύνης του μουσουλμανικού κόσμου. Από το Χάτζ προέρχεται βεβαίως η λέξη-επώνυμο «Χατζής» (δηλ. αυτός που πήγε για προσκύνημα στη Μέκκα).

Μέκκα, το οφειλόμενο από κάθε μουσουλμάνο προσκύνημα της Ιεράς Αποδημίας (Χατζ).

Το Κοράνιο όπως προαναφέρθηκε είναι εκτός από θρησκευτικό και ηθικό-νομικό βιβλίο, που υπαγορεύει στους πιστούς ένα σύστημα συμπεριφοράς, γνωστού ως «Ισλαμικός Νόμος» (σαρία-sharia). Το Κοράνιο δίνει απερίφραστα και απόλυτα πρωτοκαθεδρία στον άνδρα έναντι της γυναίκας. Η πολυγαμία επιτρέπεται στους άνδρες αρκεί ο άνδρας να φέρεται ισότιμα στις συζύγους του και να μπορεί να τις συντηρεί οικονομικά. Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι προβλέπεται ο θεσμός της προίκας μόνο που αυτή τη δίνει ο άνδρας στη γυναίκα. Ο μουσουλμάνος μπορεί να παντρευτεί μια χριστιανή ή ιουδαία χωρίς αυτή να αλλάξει το θρήσκευμά της, οι μουσουλμάνες όμως δεν επιτρέπεται να παντρευτούν αλλόθρησκο. Το διαζύγιο είναι πολύ εύκολο για τον άνδρα, χωρίς πολλές διατυπώσεις, οπότε ζητά να του επιστραφεί η προίκα που έδωσε. Για τη γυναίκα το διαζύγιο δύσκολα ζητείται και εκδίδεται υπέρ της. Πέρα από τα οικογενειακά θέματα, στο Κοράνιο υπάρχουν πλήθος διατάξεων για το σεβασμό προς τους γονείς, ιδίως τον πατέρα, την προστασία της ζωής και τιμής των ομοπίστων, την καταδίκη της μοιχείας, της κλοπής, του ψεύδους, του φόνου, κ.λ.π. Απαγορεύεται η κατανάλωση χοιρινού κρέατος, η οινοποσία και τα τυχερά παιγνίδια. Ιδιαίτερα λυρικές είναι οι σούρες που τονίζουν την αξία της μεγαλοψυχίας, της καλοσύνης, της δικαιοσύνης και της ευγένειας.

Σχετικά με το επίκαιρο και σήμερα θέμα του Ιερού Πολέμου (Τζιχάντ-Jihad), το Κοράνιο πράγματι χωρίζει τις χώρες σε δύο κατηγορίες: στον Οίκο του Ισλάμ (τις μουσουλμανικές) και στον Οίκο του Πολέμου (τις υπόλοιπες). Το Ισλάμ εκτός από θρησκεία υπήρξε και πολιτικό σύστημα, που επιδίωξε την επέκτασή του με τη βία και τον πόλεμο, καταφέροντας να επεκταθεί από το Γιβραλτάρ μέχρι τον Ειρηνικό Ωκεανό. Οι παροτρύνσεις στο Κοράνιο προς τους πιστούς για δυναμική και μαχητική αντιμετώπιση των απίστων είναι πολλές και ξεκάθαρες. Σε αντίθεση με το Χριστιανισμό, που για την επέκτασή του χρειάστηκε να θυσιαστούν εκατομμύρια μάρτυρες από τις τάξεις των πιστών του, το Ισλάμ για τον ίδιο σκοπό αναζήτησε για θυσία εκατομμύρια μάρτυρες από τις άλλες θρησκείες, μέσω του Ιερού Πολέμου. Το πόσο σήμερα ο Ιερός Πόλεμος εξακολουθεί να είναι στο νου των απανταχού μουσουλμάνων είναι ένα ερώτημα. Σίγουρα πάντως είναι μέρα και νύχτα στο μυαλό των πιο φανατικών και σκοταδιστών από αυτούς.

Το βασικό κορμό του Ισλάμ αποτελούν οι Σουνίτες, οι ορθόδοξοι κατά κάποιο τρόπο μουσουλμάνοι, που αποτελούν την πλειοψηφία. Μικρότερες ομάδες συντηρητικότερες ή πιο φιλελεύθερες έχουν δημιουργηθεί εν είδει αιρέσεων στους κόλπους του Ισλάμ: οι υπερ-συντηρητικοί Χαριζίτες, οι ανεκτικοί Μουρτζιζίτες, οι Αχμαντίγια (Ασία, ιδίως στο Πακιστάν). Ο μεγαλύτερος όμως κορμός εκτός του σουνιτικού Ισλάμ είναι οι Σιίτες. Μια διαφωνία στα πρώτα χρόνια μετά το θάνατο του Μωάμεθ σχετικά με τη διαδοχή του ως αρχηγού (χαλίφη) των πιστών οδήγησε στη διάσπαση, καθώς οι σιίτες θεώρησαν ότι ο χαλίφης έπρεπε να είναι εξ αίματος συγγενής του Προφήτη και συγκεκριμένα ο γαμπρός του Άλι, σύζυγος της κόρης του Φάτιμα. Ο Άλι, όπως και ο γιος του Χουσείν τυγχάνουν ιδιαίτερης λατρείας από τους Σιίτες, που επικρατούν στο Ιράν και σε μεγάλο μέρος του Ιράκ. Πιο εσωτερική και πνευματική η σιιτική λατρεία έχει έρθει κατά καιρούς σε μεγάλη αντίθεση με το σουνιτικό Ισλάμ. Κεντρική μορφή στους Σιίτες είναι ο ιμάμης, διάδοχος του Προφήτη. Οι Σιίτες αναγνωρίζουν 12 ιμάμηδες με πρώτο τον Άλι. Οι  ερμηνευτές του Κορανίου στο Ιράν λέγονται μουτζαχίντ (mujahid) και οι πιο επιφανείς εξ αυτών φέρουν τον τίτλο του Αγιατολλάχ (Ayatullah) λέξη που σημαίνει «θαυμαστό σημείο από το Θεό». Ο εκάστοτε αρχηγός των Αγιατολλάχ θεωρείται ο επί της Γης εκπρόσωπος των μεγάλων 12 imam.

Ιρανοί Σιίτες

Επηρεασμένο από τους Χριστιανούς ερημίτες ασκητές το Ισλάμ, διαμόρφωσε στις τάξεις του μυστικιστικά μοναχικά τάγματα, με κυριότερο αυτό των Σούφι, που ανέπτυξαν σε μεγάλο βαθμό την τέχνη της μουσικής και της ποίησης, ιδίως στην Περσία και την Ινδία. Πολύ γνωστό είναι επίσης το τάγμα των Μεβλεβί (Mevlana), που είναι γνωστοί για τις τεχνικές τους της έκστασης μέσω της κίνησης (περιστρεφόμενοι δερβίσηδες). Ακόμη το τάγμα των Μπεκτασί (Bektashi) στην Τουρκία (εξ ου και η λέξη «Μπαταξής»!!!), που εκδιώχθηκαν από τον Κεμάλ Ατατούρκ και εγκαταστάθηκαν στην Αλβανία στην περιοχή της πόλης Κρούγια (Kruja).

Σουφικό τάγμα στο Κόσοβο

Η ισλαμική θεολογία (Kalam) αναπτύχθηκε στην αυλή των προοδευτικών Αββασιδών, χαλιφών της Βαγδάτης τον 11ο αι. μ.Χ. Η θεολογική μελέτη άνθισε με τους θεολόγους mutazila, που συνδύασαν τη μελέτη του Κορανίου με την αρχαία ελληνική σκέψη. Μεγάλες μορφές θεολόγων ανάμεσα σε πολλούς ξεχώρισαν ο Αλ-Γκαζαλί (al-Ghazali) και ο Πέρσης Ίμπν Σίνα (Ibn-Sinah), γνωστός ως Αβικένας. Η θεολογική μελέτη του Ισλάμ παρήκμασε όμως γρήγορα καθώς υπερίσχυσε ο συντηρητισμός και η επιφυλακτικότητα για τυχόν μεταρρυθμίσεις, που θα προέκυπταν από θεολογική έρευνα. Την ίδια εποχή τόσο στη Βαγδάτη αλλά και στο ισπανικό χαλιφάτο της Κόρδοβα, εμφανίστηκαν οι περίφημοι μουσουλμάνοι φαλασίφα (falasifah), οι φιλόσοφοι. Με μεγάλη ευρυμάθεια και επιμέλεια, μετέφρασαν στα αραβικά σχεδόν όλα τα έργα των αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων και έγραψαν δικά τους έργα με επιρροή από τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τους νεοπλατωνικούς φιλοσόφους. Επιβλητικές κορυφές είναι οι προαναφερθέντες Αλ-Γκαζαλί και Ίμπν-Σίνα (Αβικένας), ο Ίμπν-Χαλντούν (Ibn-Khaldun) και στην Ισπανία ο Ίμπν-Ρουσντ (Ibn-Rusd), γνωστός ως Αβερρόης, που επηρέασε τα μέγιστα τη σκέψη και επιστήμη στην Ευρώπη. ‘Ομως, δυστυχώς και η φιλοσοφία από ένα σημείο και έπειτα παρήκμασε για τους ίδιους λόγους που αυτό συνέβη και με τη θεολογία. Ο Αββασίδης Χαλίφης Αλ-Μαμούν της Βαγδάτης υπήρξε εκείνος που ενθάρρυνε την καλλιέργεια των επιστημών στην αυλή του. Άραβες μουσουλμάνοι επιστήμονες ανέπτυξαν σε απίστευτο βαθμό τα μαθηματικά, τη φυσική, τη χημεία, τη γεωγραφία, την ιατρική, τη φιλολογία, τη λεξικογραφία, την ιστορία και την αστρονομία (γι’αυτό τα πιο πολλά άστρα φέρουν αραβικά ονόματα όπως  Αλδεβαράν, Μπελτεγκέζ, κ.λ.π.αλλά και οι λέξεις «ζενίθ» και «ναδίρ» είναι αραβικές). Στις τέχνες, η απαγόρευση της απεικόνισης στο Ισλάμ οδήγησε στην ανάπτυξη των γεωμετρικών σχεδίων και στην κατασκευή αριστουργηματικών παλατιών και τζαμιών όπως το Τέμενος της Κόρδοβα στην Ισπανία, όπου επίσης και το παλάτι της Αλάμπρα, το τέμενος της Σαμάρα στο Ιράκ, το Ιμπν-Τολούν στο Κάιρο και τα υπέροχα τεμένη στο  Ισπαχάν, το Σιράζ , την Τεχεράνη, τη Σαμαρκάνδη και την Άγκρα της Ινδίας (Ταζ  Μαχάλ).

Το τέμενος Αλ-Άκσα στη Ιερουσαλήμ

Σήμερα το Ισλάμ ακροβατεί ανάμεσα στο φανατισμό και την προσαρμογή του σε ένα κόσμο εξελισσόμενο με ιλιγγιώδεις ρυθμούς, όπου η συνεργασία μεταξύ των λαών και των θρησκειών είναι απαραίτητη. Καθώς είναι ταυτόχρονα θρησκεία και πολιτικό σύστημα το Ισλάμ προσπαθεί να μπαίνει και στα δύο χωράφια. Ο περιορισμός του στο θρησκευτικό πεδίο επιτεύχθηκε μόνο στην Τουρκία με τη μεταρρύθμιση του Κεμάλ Ατατούρκ, άγνωστο όμως πόσο θα κρατήσει με τη σημερινή ηγεσία της χώρας. Στο Ιράν η θεοκρατία έγινε καθεστώς μετά την Ιρανική Επανάσταση του 1979. Παραταύτα, ο διάλογος του Ισλάμ με τις Χριστιανικές Εκκλησίες υπάρχει και είναι ζωντανός. Όπως γράφει στον επίλογο του βιβλίου του ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος «ο διάλογος αυτός παρά τις συγκρούσεις του παρελθόντος μπορεί να πορευθεί πάνω στο κοινό πολιτισμικό και θρησκευτικό έδαφος των δύο κόσμων και αποτελεί αμοιβαίο χρέος μεστό προσδοκίας».

 

 

 

 

 

Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία

Στα σχολικά μας χρόνια νομίζω  ότι ένα από τα πιο ταλαιπωρημένα μαθήματα ήταν και εξακολουθεί να είναι η ιστορία. Έχω την άποψη ότι η καλή γνώση της ιστορίας αλλά και της γεωγραφίας είναι ο πυρήνας μιας στέρεης εγκύκλιας μόρφωσης. Το πώς διδάσκονται διαχρονικά αυτά τα μαθήματα στο ελληνικό σχολείο είναι μια άλλη συζήτηση, πονεμένη και δυσάρεστη, γι’ αυτό αιδημόνως την αφήνω στην άκρη. Έτσι  πολλά πράγματα ακούσαμε στο σχολείο και μας πέρασαν τελείως «ξώφαλτσα» αλλά και αργότερα ποτέ δεν αναρωτηθήκαμε τι στο καλό ήταν αυτά.  Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Βενετία. Συναντήσαμε συχνά και ακούσαμε για τη Βενετία, τους Ενετούς, τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία, τους Δόγηδες, αλλά ελάχιστα αναρωτηθήκαμε τι ήταν αυτό το πανίσχυρο κράτος,  που είχε μια ιστορική διάρκεια όση σχεδόν και το Βυζάντιο (1.100 χρόνια) και μάλιστα σε μεγάλο διάστημα παράλληλη με αυτό (697-1797).

Το κενό αυτό στην ιστορική γνώση για τη Βενετία καλύπτει με πληρότητα το βιβλίο «Η Ιστορία της Βενετίας» (εκδόσεις Φόρμιγξ) του Τζον Τζούλιους Νόργουιτς (John Julius Norwich). Ο συγγραφέας είναι από τους αγαπημένους μου σύγχρονους Βρετανούς ιστοριογράφους, που αποτελούν μια ξεχωριστή σχολή ιστορικών με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ο Νόργουιτς έχει εξειδικευθεί στην ιστορία του Μεσαιωνικού Κόσμου της Μεσογείου, συνεχίζοντας στον τομέα αυτό το μνημειώδες έργο του σερ Στήβεν Ράνσιμαν (Sir Steven Runciman). Πριν ασχοληθεί με τη συγγραφή ο Τζον Τζούλιους Νόργουιτς υπήρξε διπλωμάτης καριέρας. Υπηρέτησε στο Φόρεϊν Όφις ως πρέσβης της Μ.Βρετανίας στο Λίβανο και τη Γιουγκοσλαβία και ήταν επικεφαλής της αντιπροσωπείας της χώρας του στη Διάσκεψη της Γενεύης για τον περιορισμό των πυρηνικών όπλων. Όμως το μεγάλο πάθος του ήταν η ιστοριογραφία και ειδικότερα το Βυζάντιο και η Βενετία. Πριν από χρόνια διάβασα μετά βουλιμίας την τρίτομη Ιστορία του Βυζαντίου, που έγραψε και είναι καταπληκτική, αν και μάλλον δυσεύρετη στην ελληνική αγορά. Είναι μάλιστα από τους ξένους συγγραφείς,  που αποτιμά θετικά την ιστορία του Βυζαντίου και είναι γενικά λίγοι όσοι εξ αυτών έχουν αυτή τη γνώμη. Οι περισσότεροι δε χρωστάνε καλή κουβέντα για το Βυζάντιο και την Ορθοδοξία που αναπόφευκτα το συνοδεύει…

John Julius Norwich

Το άλλο πάθος του Νόργουιτς είναι όπως είπαμε η Βενετία και γι’αυτό ήταν για πολλά χρόνια πρόεδρος του Ιδρύματος για τη Διάσωση των Μνημείων της Βενετίας.  Το συγγραφικό του έργο γι’αυτή περιλαμβάνει και ένα ακόμη τόμο με τίτλο: «Βενετία η παραδεισένια πόλη».

 

Σε αυτόν αφηγείται την ιστορία της Βενετίας μέσω των εμπειριών και των αντιδράσεων διασήμων επισκεπτών του δεκάτου ενάτου αιώνα, των: Ναπολέοντα Βοναπάρτη, Μπάιρον, Τζον Ράσκιν, Χένρι Τζέιμς, Ρίχαρντ Βάγκνερ, Τζέιμς Ουίστλερ και Ρόμπερτ Μπράουνινγκ. Όμως «όλα τα λεφτά» είναι η Ιστορία της Βενετίας και ο πλούτος των γνώσεων που προκύπτει από την ανάγνωσή της είναι τεράστιος και άκρως ενδιαφέρων. Αντί πολλών, επισημαίνω τα λίγα ακόλουθα:

 

Η Βενετία ιδρύθηκε κυριολεκτικά από το πουθενά και ….στο πουθενά. Διάφοροι πληθυσμοί της Βόρειας Ιταλίας κυνηγημένοι από τις εισβολές των Ούννων και των Λομβαρδών κατέφυγαν στα έλη και τους λασπότοπους, που βρίσκονταν στο μυχό του βόρειου τμήματος της Αδριατικής. Οι άνθρωποι αυτοί έστησαν τον οικισμό τους από σπίτια με πασσάλους πάνω στο νερό. Το ότι κατάφεραν να εξελίξουν το ταπεινό ψαροχώρι τους σε μια κραταιή αυτοκρατορία και μάλιστα εξοπλισμένη με ένα πρώιμο σύστημα συνταγματικής διακυβέρνησης αποτελεί μοναδικό και θαυμαστό επίτευγμα στην ανθρώπινη ιστορία.

Το πολίτευμα της Βενετίας ήταν καταρχήν «δημοκρατικό» εξ ου και ο επίσημος τίτλος της «Γαληνοτάτη Δημοκρατία». Τους πρώτους αιώνες η Βενετία είχε πυραμιδικό σύστημα διακυβέρνησης με το Δόγη στην κορυφή και προς τα κάτω το Συμβούλιο των Δουκών (Collegio), το Συμβούλιο των Σαράντα, τη Σύγκλητο (Pragedi), το Μέγα Συμβούλιο (Maggior Consiglio) και τη Γενική ή Λαϊκή Συνέλευση (Arengo). Ο Δόγης εκλεγόταν από τη Λαϊκή Συνέλευση και είχε εκτελεστικές αρμοδιότητες. Σε όλη την ιστορική της διαδρομή η Βενετία κατατρύχεται από μια φοβερή «νεύρωση»:  ποτέ ένας αξιωματούχος να μη συγκεντρώσει υπερβολική εξουσία ή δημοφιλία μόνος του. Συνολικά έξη δόγηδες εκτελέστηκαν ή εξορίστηκαν γι’αυτό το λόγο, καθώς επίσης και διάφοροι άλλοι αξιωματούχοι όπως ο διάσημος κοντοτιέρος (μισθοφόρος) Φραντσέσκο Καρμανιόλα. Από το 13^ο αιώνα το πολίτευμα της Βενετίας μετατρέπεται σε καθαρή ολιγαρχία με τις πλούσιες οικογένειες εμπόρων να έχουν το πάνω χέρι. Την ίδια εποχή εμφανίζονται νέα όργανα διοίκησης, που παραμερίζουν τα προηγούμενα και κυρίως το φοβερό «Συμβούλιο των Δέκα», που ως όργανο ασφαλείας ασκούσε εκτεταμένη τρομοκρατία.

Η επέκταση της Βενετίας στο απόγειο της ακμής της (13ος αι.)

Η Βενετία δε διέθετε στρατό και ως εκ τούτου δεν είχε τη δυνατότητα κατάκτησης και ελέγχου μεγάλων εδαφών. Αντίθετα διέθετε πανίσχυρο ναυτικό, που κυριαρχούσε σε ολόκληρη τη Μεσόγειο κατακτώντας συγκεκριμένες στρατηγικές θέσεις, λιμάνια και κάστρα. Έφθασε στο απόγειο της επέκτασής της το 13^ο αιώνα, όταν πρωτοστάτησε στην Πρώτη Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 κάτω από την ηγεσία του υπέργηρου αλλά πανούργου και άπληστου Δόγη Ενρίκο Ντάντολο. Όμως στη συνέχεια δέχθηκε συνεχή πόλεμο από τους Τούρκους, που της αφαίρεσαν τις κτήσεις της στην Κύπρο, την Κρήτη, την Εύβοια και τις Κυκλάδες έπειτα από τρομερούς πολέμους. Όμως εξίσου σκληρός ήταν και ο ανταγωνισμός της με τα γειτονικά κράτη του Μιλάνου, της Γένοβας και Νάπολης, αλλά και η ανοιχτή διαχρονική έχθρα με τον Πάπα της Ρώμης. Η παρακμή των τελευταίων αιώνων είχε σαν αποτέλεσμα την κατάλυση της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας από το Ναπολέοντα Βοναπάρτη το 1797 στην πορεία του για την κατάκτηση ολόκληρης της Ιταλίας.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η ιστορία της περιπετειώδους μεταφοράς των λειψάνων του Ευαγγελιστή Μάρκου από ενετούς εμπόρους από την Αλεξάνδρεια στη Βενετία, πράγμα που έδωσε στην πόλη ένα ισχυρό στοιχείο θρησκευτικής αλλά και πολιτιστικής ταυτότητας, καθώς ο Άγιος Μάρκος είναι πανταχού παρών με το μεγαλόπρεπο ναό του και την πασίγνωστη ομώνυμη πλατεία με τα εμβληματικά καφέ.

Piazza San Marco

Επόμενος στόχος η ανάγνωση μέσα στο καλοκαίρι του ογκώδους βιβλίου του Τζων Τζούλιους Νόργουιτς «Mare Nostrum»- Ιστορία του Μεσογειακού Κόσμου, το οποίο και αδημονώ να ξεκινήσω σύντομα.