Μια άγνωστη πλευρά της Κατοχής

Η Ελλάδα ήταν η μοναδική κατεχόμενη χώρα στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, που αντιμετώπισε επισιτιστική κρίση και χιλιάδες πολίτες της έχασαν τη ζωή τους στη διάρκεια της Κατοχής από την πείνα. Οι λόγοι ήταν πολλοί. Ο πόλεμος με την Ιταλία και τη Γερμανία αποστέρησαν από τη χώρα πολύτιμο εργατικό και αγροτικό δυναμικό και βεβαίως τεράστια χρηματικά ποσά για την προπαρασκευή και τη διεξαγωγή του πολέμου. Μεγάλο μέρος των πλοίων της ναυτιλίας και της αλιείας καταστράφηκαν. Τα τρόφιμα σε μεγάλο ποσοστό τους διοχετεύονταν στις ένοπλες δυνάμεις αφήνοντας με σοβαρές ελλείψεις τον άμαχο πληθυσμό. Έτσι όταν το Μάιο του 1941 οι Ναζί ολοκλήρωσαν την κατάληψη της Ελλάδας η χώρα ήταν εντελώς εξαντλημένη από εφόδια, τρόφιμα και ανθρώπινο δυναμικό. Η παράδοση της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, από τις οποίες προερχόταν το 25% των τροφίμων στους Βουλγάρους χειροτέρεψε την ήδη δεινή κατάσταση.

Η κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου ελάχιστες πραγματικές αρμοδιότητες άσκησης οικονομικής πολιτικής διέθετε, καθώς τον πρώτο λόγο είχαν οι δυνάμεις των κατακτητών. Αυτοί με τη σειρά τους αδιαφόρησαν πλήρως για την τύχη του πληθυσμού της χώρας, αδειάζοντας ό,τι υπήρχε στις αποθήκες τροφίμων, τα χωράφια και τα καταστήματα, διοχετεύοντας όλες αυτές τις προμήθειες στις δυνάμεις του Άξονα, που μάχονταν στη Βόρεια Αφρική και φυσικά σε αυτές που κατείχαν την Ελλάδα.

Πρώτες ημέρες της Κατοχής με τους πάγκους στη Βαρβάκειο Αγορά άδειους από εμπορεύματα.

Στην επιδείνωση της κατάστασης συνέβαλε και ο ναυτικός αποκλεισμός της χώρας από το Βρετανικό Ναυτικό, μια τακτική που πάγια εφαρμοζόταν από τους Άγγλους στις κατακτημένες χώρες. Πολύ σύντομα τα τρόφιμα εξαφανίστηκαν, η μαύρη αγορά έγινε καθεστώς και ο πληθωρισμός έτρεχε με τετραψήφια ποσοστά απαξιώνοντας το νόμισμα της δραχμής. Οι μαζικοί θάνατοι από πείνα τον φοβερό χειμώνα του 1941-42 έφθασαν σε χιλιάδες, ιδιαίτερα στα αστικά κέντρα.

Διάγραμμα για την πορεία της επισιτιστικής κρίσης στην Κατοχή

Όλα αυτά τα γνωρίζουμε λίγο πολύ. Εκείνο όμως που είναι άγνωστο είναι το πως και από ποιους αντιμετωπίστηκε η τρομερή αυτή ανθρωπιστική κρίση. Τα βιβλία, που φωτίζουν αυτή την άγνωστη και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πτυχή της ιστορίας της Κατοχής, είναι τρία. Το παλαιότερο και πιο δυσεύρετο είναι εκείνο του Πωλ Μον «Η αποστολή μου στην Κατεχόμενη Ελλάδα» (εκδόσεις Μέτρον-2000). Στη συνέχεια κυκλοφόρησε το βιβλίο με τίτλο «Επιβίωση στην Κατεχόμενη Ελλάδα-Οι αποστολές του Ελβετικού Ερυθρού Σταυρού 1942-1945» (Εκδόσεις Historia-2016) της Αναστασίας Κούκουνα, στο οποίο υπάρχει και πλούσιο φωτογραφικό υλικό, που καταλαμβάνει σχεδόν το ήμισυ της εκδόσεως. Τέλος, το 2017 ακολούθησε το βιβλίο του Άξελ Σωτήρη Βαλντέν «Η Ανθρωπιστική Κρίση στην Κατοχική Ελλάδα-Η Σουηδική Αποστολή του Ερυθρού Σταυρού 1942-1945» (Εκδόσεις Θεμέλιο).

Οι συνέπειες της κατοχής έγιναν αμέσως αισθητές στον ελληνικό λαό. Το σοκ από την πείνα του χειμώνα 1941-42 έγινε γνωστό σε όλο τον κόσμο. Οι εκπρόσωποι του Ερυθρού Σταυρού στην Ελλάδα, έσπευσαν να κινητοποιήσουν το Διεθνή Ερυθρό Σταυρό στη Γενεύη. Σε μια αρχική φάση ο ΔΕΕ έφερνε τρόφιμα με ναυλωμένα πλοία (κυρίως σουηδικά), τα οποία μετέφεραν δημητριακά από την Αμερική, που είχαν αγοραστεί με έξοδα ελληνοαμερικανικών οργανώσεων. Τα πλοία αυτά παρέκαμπταν κατόπιν συνεννοήσεως με τους Άγγλους το ναυτικό αποκλεισμό και έτσι μέχρι τον Αύγουστο του 1942 έγινε δυνατή η εισαγωγή 50.000 τόνων τροφίμων. Όμως αυτό ήταν σταγόνα στον ωκεανό σε σχέση με το μέγεθος του προβλήματος, που έπρεπε να αντιμετωπιστεί.

Η τραγική κατάσταση του επισιτισμού στην Ελλάδα κίνησε το ενδιαφέρον του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού στη Γενεύη και οδήγησε στη δημιουργία δύο ανθρωπιστικών αποστολών στην κατεχόμενη Ελλάδα. Καθώς οι μόνες δύο χώρες, που δεν είχαν εμπλακεί στον πόλεμο και δεν είχαν εμφανώς ταχθεί στο πλευρό κάποιου από τα δύο στρατόπεδα ήταν η Ελβετία και η Σουηδία, ανατέθηκε σε αυτές η εκπροσώπηση του Ερυθρού Σταυρού. Σε πολύ γενικές γραμμές η ελβετική αποστολή ανέλαβε την προμήθεια του γάλακτος και των προϊόντων του καθώς και των φαρμάκων και η σουηδική την προμήθεια των σιτηρών και των λοιπών τροφίμων.  Οι δύο αποστολές εργάστηκαν ταυτόχρονα στην Ελλάδα, κατανέμοντας τις περιοχές της χώρας γεωγραφικά με την ελβετική αποστολή να δραστηριοποιείται κυρίως στη Μακεδονία και τη Θεσσαλία και τη σουηδική στην Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα και τα νησιά. Η Αθήνα είχε παρουσία και των δύο αποστολών και βεβαίως στέγαζε την κοινή τους διοίκηση. Έξω από αυτή τη δραστηριότητα έμεινε σχεδόν εντελώς η Ήπειρος λόγω της δύσκολης πρόσβασης σε αυτή, όπως επίσης και αρκετά νησιά λόγω της επίταξης των καϊκιών από τους Γερμανούς.

Τα προϊόντα που διανέμονταν αγοράζονταν κατά κύριο λόγο από τις ΗΠΑ και τον Καναδά αλλά και από ορισμένες χώρες της Μέσης Ανατολής (Ιράν, Τουρκία κ.λ.π.). Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το εν πολλοίς άγνωστο γεγονός ότι οι δυνάμεις κατοχής  (ιδίως οι Γερμανοί και λιγότερο οι Ιταλοί) συμφώνησαν με τον Ερυθρό Σταυρό να συμμετέχουν στο επισιτιστικό πρόγραμμά του, συνεισφέροντας σε αντισταθμιστική βάση ποσότητες τροφίμων αντίστοιχες με αυτές, που έπαιρναν από τον ελληνικό χώρο για τις δικές τους ανάγκες. Οι σχέσεις ανάμεσα στην ελβετική και τη σουηδική αποστολή υπήρξαν δύσκολες και ακανθώδεις. Όπως αποδείχθηκε, ακόμη και εκεί που το έργο είναι θεάρεστο και ο σκοπός ευγενής, πάντα θα αναφύονται ζητήματα, τα οποία αμαυρώνουν την εικόνα. Ιδιαίτερα σοβαρό θέμα δημιουργήθηκε με τη διαχείριση των Μύλων Αγίου Γεωργίου στον Πειραιά, όπου ο Ελβετός διευθυντής τους κατηγορήθηκε από τους Σουηδούς του Ερυθρού Σταυρού για κακοδιαχείριση και κατάχρηση κονδυλίων.

Οι δύο αποστολές εκ των πραγμάτων βρίσκονταν σε ανοιχτή γραμμή τόσο με τις κατοχικές δυνάμεις (δωσιλογικές κυβερνήσεις, Τάγματα Ασφαλείας  και Γερμανοί/Ιταλοί) όσο και με τις αντιστασιακές οργανώσεις προκειμένου να επιτυγχάνονται οι απαραίτητες ανακωχές για να μπορούν να διανέμονται στον πληθυσμό τα τρόφιμα. Οι δύο αποστολές είχαν στη διάθεσή τους ένα σημαντικό στόλο φορτηγών για τις μεταφορές καθώς και μερικές εκατοντάδες προσωπικό από διοικητικούς μέχρι φορτοεκφορτωτές, αποτελούμενο από Έλληνες. Ένα από τα πιο καταπληκτικά πράγματα, που μαθαίνει κανείς από τα βιβλία αυτά (κυρίως του Πωλ Μον), είναι ότι μεσούσης της Κατοχής διοργανώθηκε στην Αθήνα ένα κανονικό … δημοψήφισμα από τη σουηδική αποστολή. Το ερώτημα ήταν εάν οι κάτοικοι της πρωτεύουσας επιθυμούσαν να προσφέρεται φαγητό για τα παιδιά σε συσσίτια ή εάν ήθελαν να μαγειρεύουν στο σπίτι με υλικά που θα προμηθεύονταν από τον Ερυθρό Σταυρό μέσω των παντοπωλείων και αρτοποιείων. Το αποτέλεσμα ήταν υπέρ του μαγειρέματος στο σπίτι, με αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση των λειτουργούντων συσσιτίων. Το δημοψήφισμα αυτό έγινε στις γειτονιές και τις ενορίες της Αθήνας και είναι πραγματικά μοναδικό ως γεγονός. Ο Πωλ Μον επίσης στο βιβλίο του, (στην πραγματικότητα το απόσπασμα σχετικά με την Ελλάδα των απομνημονευμάτων του, που εκδόθηκαν μεταπολεμικά από το Πανεπιστήμιο της Ουψάλα) αναφέρεται με κολακευτικά λόγια στην υπεύθυνη και ανθρώπινη στάση που επέδειξαν τα μέλη του Σωματείου Παντοπωλών της Αθήνας, τα οποία απείχαν από την κερδοσκοπία και την εκμετάλλευση των πεινασμένων συμπολιτών τους. Οι παντοπώλες στη μεγάλη τους πλειοψηφία είχαν καταγωγή από τις Κυκλάδες. Επιφυλάσσει αντίθετα κακή εκτίμηση για την κερδοσκοπική συμπεριφορά των αρτοποιών της Αθήνας, οι περισσότεροι από τους οποίους κατάγονταν από την Ήπειρο.

Πωλ Μον, ο πρώτος Πρόεδρος της Σουηδικής Αποστολής

Το βιβλίο του Σωτήρη Βαλντέν είναι το πιο διαφωτιστικό για τα γεγονότα και το μηχανισμό της βοήθειας, με έμφαση στη σουηδική αποστολή. Περιλαμβάνει σχεδόν πλήρη σειρά της εμπιστευτικής αλληλογραφίας της σουηδικής αποστολής με το υπουργείο εξωτερικών στη Στοκχόλμη καθώς και άλλα εξαιρετικά ενδιαφέροντα έγγραφα, όπως η πολυσέλιδη τελική αναφορά της αποστολής προς το Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, που επιμελήθηκε ο διπλωμάτης Μπενγκτ Χέλγκερ, ο οποίος έμεινε στην κατεχόμενη Ελλάδα περισσότερο από κάθε άλλο μέλος της αποστολής. Μέσα από τα έγγραφα αυτά με αντικειμενικό και τεχνοκρατικό τρόπο προκύπτει όλο το μέγεθος του προβλήματος της πείνας στην Ελλάδα και του τρόπου με τον οποίο οργανώθηκε η αντιμετώπισή της. Η σουηδική αποστολή είχε και αυτή τα εσωτερικά της προβλήματα. Αρχικά τριβές προκάλεσε το ζήτημα της συμμετοχής ή μη Ελλήνων στην επιτροπή διαχείρισης και αποφασίστηκε τελικά να μη συμμετέχουν Έλληνες. Ακόμη το Σεπτέμβριο του 1943 μια «ανταρσία» των Σουηδών αντιπροσώπων κατά των προϊσταμένων τους με αφορμή την απομάκρυνση του διπλωμάτη Πωλ Μον από τη θέση του επικεφαλής της αποστολής και την αντικατάστασή του από τον ανώτατο δικαστικό Έμιλ Σάντστρεμ.

Έμιλ Σάντστρεμ

Ζήτημα επίσης προέκυπτε από τις σχέσεις των εκπροσώπων της σουηδικής αποστολής με τις δυνάμεις κατοχής αλλά και με τις αλληλοσυγκρουόμενες ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις. Οι ίσες αποστάσεις δεν ήταν τόσο εύκολο να τηρηθούν, όπως φαίνεται. Ο Πωλ Μον πιθανότατα αντικαταστάθηκε επειδή είχε πιο στενή σχέση από όσο έπρεπε με την κατοχική κυβέρνηση. Στο βιβλίο του μάλιστα ξεκάθαρα τονίζει ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχουν «Κουϊσλινγκς». Αντίθετα ο διάδοχός του Έμιλ Σάντστρεμ είναι απόλυτα αρνητικός στη γνώμη του για τις δωσιλογικές κυβερνήσεις και τα Τάγματα Ασφαλείας. Κάποιοι Σουηδοί αντιπρόσωποι,  όπως ο διάσημος αρχαιολόγος Άξελ Πέρσον και η σύζυγός του Έλσα Σέγκερνταλ, που εργάστηκαν στην Τρίπολη, ήταν ανοικτά φιλο-ΕΑΜικοί. Άλλοι, όπως ο Έϊναρ Γκγιέρσταντ και ο Στιγκ Βικάντερ (τοποθετημένοι στη Χίο και Λέσβο) ήταν ακριβώς το αντίθετο. Πιο ισορροπημένος στις απόψεις του ο Χανς Ερενστρόλε, που εργάστηκε για σχεδόν όλο το διάστημα της Κατοχής στην Πάτρα (όπου σήμερα υπάρχει οδός με το όνομά του). Σημαντική ήταν η παρουσία του διάσημου ιστορικού καθηγητή Στούρε Λινέρ, ο οποίος ως μέλος του Ερυθρού Σταυρού είχε αναπτύξει μέσα στη Γερμανία αντιναζιστική δράση και είχε βοηθήσει εκατοντάδες Εβραίων να διαφύγουν. Mετά τον πόλεμο εργάστηκε ως βοηθός του Γ.Γ. του ΟΗΕ Νταγκ Χάμερσκιελντ.

Στούρε Λινέρ

Στην Ελλάδα εργάστηκε στο Βόλο και τη Λαμία. Ο Λινέρ είχε συναντήσει αρκετές φορές από κοντά τον Άρη Βελουχιώτη. Περιγράφει μάλιστα ένα περιστατικό, κατά το οποίο σε συνάντηση με τον Άρη Βελουχιώτη οι μεταξύ τους συζητήσεις είχαν φτάσει σε αδιέξοδο. Τη λύση έδωσε ο «πλακατζής» βοηθός του Νταγκ Μπέργκμαν, που για να ελαφρύνει το κλίμα τόλμησε να πάει και να τραβήξει τη γενειάδα του τρομερού πολέμαρχου της Αντίστασης. Για λίγα δευτερόλεπτα όλοι πάγωσαν, όμως ο Βελουχιώτης έσκασε στα γέλια, οπότε το θέμα λύθηκε λίγο αργότερα. Για την ιστορία, ο Νταγκ Μπέργκμαν ήταν αρκούντως φιλοναζιστής. Ο ίδιος δεν το έκρυβε ιδιαίτερα, επιβεβαιώνεται δε το γεγονός και στα απομνημονεύματα του αδελφού του, διάσημου σκηνοθέτη Ίνγκμαρ Μπέργκμαν. Τέλος, ο πατέρας του συγγραφέα Γκότφριντ Βαλντέν υπήρξε ως λογιστής μέλος της αποστολής  και μετά το τέλος του πολέμου παρέμεινε και έζησε στην Ελλάδα.

Οι Ελβετοί αντιπρόσωποι ήταν πιο υπηρεσιακοί και ως γνήσιοι θεματοφύλακες του πνεύματος του Ερυθρού Σταυρού κινήθηκαν αρκετά πιο αθόρυβα. Βεβαίως, όπως προαναφέρθηκε υπήρξε σοβαρό θέμα με τη διαχείριση των Μύλων του Πειραιά, που βρισκόταν υπό ελβετικό έλεγχο. Γενικότερα η λειτουργία μύλων ήταν ζωτικής σημασίας για τη μετατροπή των εισαγόμενων σιτηρών σε άλευρα και ψωμί. Αρκετοί Ελβετοί ήταν στρατιωτικοί και βεβαίως διπλωμάτες. Όπως και οι Σουηδοί αντίστοιχοι αντιμετώπισαν προβλήματα στις σχέσεις τους με τις εμπλεκόμενες πλευρές της Κατοχής στην Ελλάδα. Αρκετοί από αυτούς ήταν ιδιαίτερα ανήσυχοι για το ενδεχόμενο της μετατροπής της Ελλάδας σε κομμουνιστική χώρα μετά τον πόλεμο.

Το «Στούρεμποργκ» με τα χρώματα του Σουηδικού Ερυθρού Σταυρού.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης και η παρουσίαση της ιστορίας των πλοίων με τα οποία γινόταν η εισαγωγή σιτηρών, τα περισσότερα από τα οποία ήταν σουηδικά και ιδιαίτερα η τραγική μοίρα δύο εξ αυτών. Το ατμόπλοιο «Στούρεμποργκ» βυθίστηκε τον Ιούνιο του 1942 στα ανοικτά της Κύπρου από ιταλικό αεροπλάνο, παρόλο που έφερε τα διακριτικά του Σουηδικού Ερυθρού Σταυρού ενώ έπλεε προς τη Χάιφα για τη φόρτωση σιτηρών. Από το πλήρωμα του δε γλύτωσε κανείς εκτός από ένα Πορτογάλο θερμαστή, που μισοπεθαμένος έφτασε στις ακτές της Παλαιστίνης. Ακόμη ο τορπιλισμός στο λιμάνι της Χίου του φορτηγού «Βίριλ» το Φεβρουάριο του 1944 από αγγλικά αεροπλάνα, που κόστισε τη ζωή σε 16 ναυτικούς και στο Σουηδό αντιπρόσωπο Νιλς Έρικ Νίλσον, που την επόμενη ημέρα θα παντρευόταν την Ελληνίδα σύζυγό του.

Ο βομβαρδισμός του «Βίριλ» στο λιμάνι της Χίου.

Μετά τον πόλεμο αρκετοί Ελβετοί και Σουηδοί αντιπρόσωποι παρέμειναν στην Ελλάδα και παντρεύτηκαν Ελληνίδες συζύγους. Οι περισσότεροι γύρισαν στις χώρες τους για να συνεχίσουν την προπολεμική τους ζωή, έχοντας τη συγκλονιστική εμπειρία των παθών ενός λαού που υπέφερε όσο λίγοι την κατεχόμενη Ευρώπη. Τέλος, άσχετο/σχετικό με τα προηγηθέντα: από δική μου έρευνα διαπίστωσα ότι ο Πωλ Μον μεταπολεμικά έπαιξε σημαντικό ρόλο και σε ένα άλλο ιστορικό γεγονός, τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ. Πράγματι, υπήρξε επικεφαλής της Επιτροπής του ΟΗΕ που χάραξε τα σύνορα του νεοσύστατου κράτους και πρέσβης της Σουηδίας στην Ιερουσαλήμ. Όπως είδα σε ιστορικά αφιερώματα ισραηλινών πηγών τιμάται ιδιαίτερα για το ρόλο του αυτό.

Το μνημείο για τους νεκρούς του «Βίριλ» στη Χίο

Το βάρος της απόφασης και της ευθύνης.

Φωτογραφία του Ρόμπερτ Κάπα από την απόβαση στη Νορμανδία.

Κάθε χρόνο τέτοια ημέρα, ιστοριοδίφης ων, ο νους μου πηγαίνει στην Απόβαση στη Νορμανδία. Υπάρχουν αμέτρητες ιστορίες γύρω από την περίφημη «D-Day». Μια από τις αγαπημένες μου είναι αυτή, που αναφέρει ο Άντονι Μπίβορ στο ομώνυμο βιβλίο του: εκείνη την ημέρα, στις 6 Ιουνίου 1944, μια νεαρή Γαλλίδα είχε βγει πρωινή βόλτα στην εξοχή με το ποδήλατό της, όταν ξαφνικά άρχισε να βρέχει γύρω της βόμβες και σφαίρες. Από αυτή την κόλαση την έσωσε ένας Αμερικανός αλεξιπτωτιστής, που βρέθηκε εκεί κοντά. Από εκεί και μετά η εξέλιξη ήταν ότι η νεαρή Γαλλίδα και ο Αμερικανός στρατιώτης παντρεύτηκαν και έζησαν ευτυχισμένοι την υπόλοιπη ζωή τους. Δεν ήταν όμως για όλους καλό το τέλος της περιπέτειας. Εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες και πολίτες έχασαν τη ζωή τους σε αυτή την κολοσσιαία πολεμική επιχείρηση. Ένα πολύ ρεαλιστικό μέτρο του τι συνέβη δίνει ο Στήβεν Σπίλμπεργκ στη γνωστή ταινία του «Η Διάσωση του Στρατιώτη Ράιαν», όπου περιλαμβάνονται σκηνές για … γερά στομάχια. Πέρα από αυτά, συχνά σκέφτομαι δύο περιπτώσεις, όπου ελήφθησαν αποφάσεις στην ιστορική αυτή συγκυρία, που απαιτούσαν πολύ γερά κότσια. Πως είναι άραγε να ξέρεις ότι από εσένα και μόνο, από τις αποφάσεις σου και την ορθή κρίση σου κρίνονται οι ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων; Πόσο βαρύ μπορεί να είναι αυτό το φορτίο στους ώμους ενός ανθρώπου; Οι περισσότεροι από εμάς -σχεδόν όλοι- δεν πρόκειται ποτέ να βρεθούμε σε μια τέτοια οριακή κατάσταση και ευτυχώς φυσικά. Εκείνες τις ημέρες όμως πριν από 75 χρόνια κάποιοι άνθρωποι πήραν τέτοιες αποφάσεις, που έκριναν την πορεία της ιστορίας.

Στο επιτελείο των Συμμάχων, που ήταν εγκατεστημένο στη νότια Αγγλία κομβικής σημασίας ήταν η μετεωρολογική υπηρεσία. Στελεχωμένη με επιστήμονες από διάφορες χώρες αποτελούσε συχνά ένα πεδίο διαφωνιών μεταξύ τους με θέμα τις εξελίξεις του καιρού και κυρίως πότε θα ήταν οι καιρικές συνθήκες κατάλληλες για να ξεκινήσει η απόβαση. Στην πραγματικότητα υπήρχαν δύο ομάδες. Η πρώτη αποτελούνταν κυρίως από Αμερικανούς, προερχόμενους από τα φημισμένα πανεπιστήμια των ΗΠΑ με κορυφαία επιστημονική κατάρτιση αλλά ελάχιστη πρακτική εμπειρία. Η δεύτερη περιλάμβανε κυρίως Βρετανούς και Νορβηγούς, οι οποίοι μπορεί να μην είχαν πτυχία από το Χάρβαρντ και το Γέηλ, είχαν φάει όμως με το κουτάλι τις σφοδρές κακοκαιρίες της Βόρειας Θάλασσας και της Μάγχης.

Το μετεωρολογικό δελτίο της D-Day (6.6.44)

Οι πρώτοι ήταν πεπεισμένοι ότι η κατάλληλη ημέρα ήταν η 5η Ιουνίου 1944. Οι άλλοι είχαν τις αμφιβολίες τους καθώς ο καιρός ήταν εξαιρετικά ευμετάβλητος, όπως συνήθως σε αυτά τα γεωγραφικά πλάτη στις αρχές Ιουνίου. Ο αρχιστράτηγος Αϊζενχάουερ αν και Αμερικανός ο ίδιος, αποφάσισε να εμπιστευτεί την κρίση της δεύτερης ομάδας, που απέρριπτε την 5η Ιουνίου. Επικεφαλής των μετεωρολόγων αυτών ο Βρετανός Τζέημς Σταγκ και ο Νορβηγός Σβέρε Πέτερσεν, τους οποίους και κάλεσε στο τελικό πολεμικό συμβούλιο. Δεν θα ήθελα να είμαι στη θέση αυτών των ανθρώπων. Παραταύτα το «πήραν πάνω τους » και είπαν ότι έβλεπαν τις επόμενες ώρες ένα άνοιγμα λίγων ωρών στον καιρό και μέσα σε αυτές θα μπορούσε να ξεκινήσει η επιχείρηση.

Τζέημς Σταγκ

Σβέρε Πέτερσεν

Η ιστορία τους δικαίωσε. Εάν η απόβαση είχε γίνει με τον καιρό της 5ης Ιουνίου θα είχε αποτύχει, όπως το ίδιο θα είχε συμβεί και με την εναλλακτική ημερομηνία που πρότειναν οι ψηλομύτηδες των αμερικανικών πανεπιστημίων, την 19η Ιουνίου, όταν επικράτησε στη Μάγχη η χειρότερη τρικυμία της δεκαετίας εκείνης…

Όσο για τον Ντουάιτ Αϊζενχάουερ ως επικεφαλής αρχιστράτηγος είχε το δικό του ασήκωτο βάρος ευθύνης. Ο ίδιος είχε τη τελευταία λέξη για να ξεκινήσει μια επιχείρηση που ενέπλεκε 1,5 εκατομμύριο στρατιώτες στέλνοντας πολλούς εξ αυτών στο θάνατο. Γύρω του στο επιτελείο, μορφές όπως ο στρατάρχης Μοντγκόμερι, μεγαλομανής και φιγουρατζής, ο αιώνιος Ντε Γκωλ, που νόμιζε ότι διοικούσε τους πάντες χωρίς να έχει στην ουσία δικό του στράτευμα, ο Τζωρτζ Πάττον, ριψοκίνδυνος και ορμητικός μέχρι παράνοιας και ούτω καθεξής… Όλοι αυτοί όμως στην κρίσιμη στιγμή λίγο πριν τα αποβατικά ξεκινήσουν για τις κολασμένες ακτές της Νορμανδίας κρύφτηκαν και ζήτησαν σαν συνεσταλμένα γατάκια από τον Αϊζενχάουερ να υπογράψει ένα έγγραφο, στο οποίο να αναλαμβάνει προσωπικά σε περίπτωση αποτυχίας την πλήρη και αποκλειστική ευθύνη για αυτή. Ο Άικ αναλαμβάνοντας την ευθύνη, πάνω σε ένα πρόχειρο κομμάτι χαρτί έγραψε αυτό το κείμενο, που θα έμενε στην ιστορία ως το έγγραφο «Σε περίπτωση αποτυχίας…» («In case of failure»).

Γράφοντάς το πρέπει να ήταν πολύ ταραγμένος, συναισθανόμενος το βάρος της στιγμής και της δικής του ευθύνης και αυτό φαίνεται ότι έγραψε μέσα στην ταραχή του ως ημερομηνία 5 Ιουλίου αντί 5 Ιουνίου… Αμέσως μετά βγήκε έξω και με απλανές βλέμμα ζήτησε από τον οδηγό του ένα τσιγάρο. Λεπτομέρεια: ο Αϊζενχάουερ δεν ήταν καπνιστής… και με το τσιγάρο αναμμένο κατευθύνθηκε σε μια παρέα Αμερικανών στρατιωτών και έπιασε κουβέντα μαζί τους για να χαλαρώσει, ανακαλύπτοντας μάλιστα ότι κατάγονταν, όπως και ο ίδιος, από το Τέξας.

Δύο οριακές αποφάσεις έκριναν την ιστορία. Η λήψη σωστών αποφάσεων είναι για τον καθένα μας ζητούμενο και αρκετές φορές είναι οριακές και σημαντικές στο μέτρο που μας αναλογεί. Πόσοι έχουμε το σθένος να τις πάρουμε και να τις υποστηρίξουμε; Ακόμη περισσότερο, πόσο έτοιμοι είμαστε να πάρουμε στους ώμους μας μεγάλες ευθύνες και να τις αποδεχθούμε; Η απάντηση εκκρεμεί και θα εκκρεμεί όσο υπάρχουν άνθρωποι.

Black Friday, η αυθεντική…

Τα ιστορικά γεγονότα συνοπτικά: Την Παρασκευή 24 Σεπτεμβρίου 1869, δύο κατεργάρηδες κερδοσκόποι χρηματιστές της Νέας Υόρκης, οι Τζέι Γκουλντ και Τζέημς Φισκ, επιχείρησαν τεχνητά να μονοπωλήσουν την αγορά χρυσού, αγοράζοντας όσο περισσότερο από το πολύτιμο μέταλλο μπορούσαν αυξάνοντας έτσι την τιμή του. Όταν η κυβέρνηση του Προέδρου Ουλίσες Γκραντ κατάλαβε τι πάει να γίνει έριξε στην αγορά χρυσό από τα κρατικά αποθέματα αξίας 4 εκ. δολαρίων ρίχνοντας κατακόρυφα την τιμή και αφήνοντας τους επίδοξους αεριτζήδες σε απόγνωση από τη φοβερή χασούρα. Αρκετοί από τους χαμένους της ημέρας εκείνης αυτοκτόνησαν πηδώντας από τα παράθυρα….

O πίνακας τιμών χρυσού της 24.9.1869 του Χρηματιστηρίου της Ν.Υόρκης, στον οποίο αποτυπώνεται η κατάρρευση της τιμής του.

Σχετικά τώρα με τη μεταφορά της Black Friday στη… λιανική πώληση, αυτό συνέβη στη δεκαετία του 1960 όταν τα καταστήματα πριν την έλευση της περιόδου των Χριστουγέννων καθιέρωσαν μια ημέρα για να «ξεστοκάρουν» εμπόρευμα που τους έχει μείνει απούλητο. Στην Αμερική όταν λένε ότι το κατάστημα είναι «στο μαύρο» (in the black) σημαίνει ότι έχει κέρδη, καθώς τα κέρδη στα λογιστικά βιβλία αναγράφονταν με μαύρη μελάνη, σε αντίθεση με τις ζημιές, που σημειώνονταν με κόκκινο (in the red). Έτσι λοιπόν Μαύρη Παρασκευή σημαίνει «Κερδοφόρα Παρασκευή» για τα μαγαζιά, πιθανότατα όμως είναι όντως «μαύρη» για την τσέπη των καταναλωτών που αγοράζουν ένα σωρό αχρείαστες χαζομάρες, παρασυρόμενοι από τη μόδα, που ενέσκηψε τα τελευταία χρόνια και στην Ελλάδα.

Οι δύο συνωμότες της…. αυθεντικής Black Friday

Το σπουδαίο συγκρότημα των Steely Dan έγραψε για την αυθεντική Black Friday του 1869, στο δίσκο τους «Katy Lied» (1975). O Ντόναλντ Φάγκεν και ο πρόσφατα μακαρίτης Ουόλτερ Μπέκερ σε μεγάλα κέφια, έχοντας μαζί τρεις μυθικούς κιθαρίστες: Ρικ Ντέρινγκερ, Χιου Μακ Κράκεν και βεβαίως βεβαίως ο μέγας Λάρι Κάρλτον. Οι στίχοι όπως πάντα παρόλο που είναι κρυπτικοί και αινιγματικοί, σπάνε κόκαλα με την ειρωνεία τους. Εδώ φυσικά με την αδηφαγία και απληστία των χρηματιστών και του κεφαλαίου….

«Πολ Ποτ: Η ανατομία ενός εφιάλτη»

«Το να πεθάνεις δε συνιστά απώλεια. Το να ζήσεις δεν έχει κανένα όφελος»

Ήταν πάντα χαμογελαστός. Το χαμόγελο σπάνια έφευγε από το πρόσωπό του. Τις περισσότερες φορές ήταν μια υποψία μειδιάματος, έδινε όμως την εντύπωση ενός πρόσχαρου ανθρώπου. Το όνομά του ήταν Σαλότ Σορ, όμως κανείς πια δεν τον γνωρίζει με αυτό. Η ανθρωπότητα τον θυμάται ως ένα από τους πλέον αιμοσταγείς δικτάτορες της παγκόσμιας ιστορίας με το «nome de guerre» του: «Πολ Ποτ».

Σαλότ Σορ, γνωστός ως Πολ Ποτ

Το βιβλίο «Πολ Ποτ – Ανατομία ενός εφιάλτη» (εκδόσεις «Μοντέρνοι Καιροί»-μετάφραση Τιτίνα Σπερελάκη), γράφτηκε από το βρεττανό δημοσιογράφο Φίλιπ Σορτ, ανταποκριτή του BBC επί 20 χρόνια στη ΝΑ Ασία και είναι προϊόν μιας εξαντλητικής επιτόπιας έρευνας, που διήρκεσε πολλά χρόνια. Για όποιον δεν είναι φίλος των ιστορικών συγγραμμάτων μπορεί να αποδειχθεί δύσκολο και κουραστικό. Πολλά ονόματα, πολλές τοποθεσίες, άπειρες παραπομπές σε πηγές, όλα απαραίτητα για την ιστορική τεκμηρίωση. Απαιτείται ακόμη να έχει κανείς μια βασική εξοικείωση με τα γεωπολιτικά γεγονότα της περιοχής της Νοτιοανατολικής Ασίας από το 1945 και μετά. Ξεκινώντας την ανάγνωση, ας πούμε ότι ήξερα τα πολύ βασικά σε επίπεδο γεγονότων και προσώπων. Σε κάθε περίπτωση ήθελα να ξεκαθαρίσω και φυσικά να μάθω πολλά ακόμη για το δράμα της Καμπότζης: τι προηγήθηκε και κυρίως τι συνέβη εκείνη τη μοιραία τετραετία 1975-1979, όταν τρία εκατομμύρια άνθρωποι εξοντώθηκαν στο όνομα μιας «ουτοπίας», συνώνυμης με τους χειρότερους εφιάλτες της ανθρωπότητας.

Το βιβλίο του Φίλιπ Σορτ δεν είναι μόνο η βιογραφία του Πολ Ποτ, αλλά εκτείνεται σε όλη την ιστορία της Ινδοκίνας από το 1930 και μετά, παρέχοντας έτσι το περίπλοκο πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε το φαινόμενο των Ερυθρών Χμέρ. Ο Σαλότ Σορ ήταν γόνος μιας εύπορης οικογένειας της Καμπότζης. Γεννήθηκε το 1925 σε μια πόλη στα νότια της χώρας, η οποία τότε βρισκόταν κάτω από την αποικιακή διακυβέρνηση της Γαλλίας, όπως και η υπόλοιπη Ινδοκίνα (Βιετνάμ και Λάος). Από μικρός ήρθε σε επαφή με το Βουδισμό Θεραβάντα, μια από τις πιο ακραίες όψεις της θρησκείας αυτής, που πρεσβεύει απλότητα, ολιγάρκεια, απόλυτη πίστη και υποταγή στους ανωτέρους. Λέγεται ότι αυτή του η καταβολή έπαιξε αργότερα σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής του ιδεολογίας. Φοίτησε στο πιο ευυπόληπτο σχολείο της πρωτεύουσας Πνομ Πεν, το ονομαστό Λύκειο Σισοβάτ. Όμως, κατά το κοινώς λεγόμενο «δεν τα έπαιρνε τα γράμματα» και έτσι η οικογένειά του το 1949 τον έστειλε στο Παρίσι για να σπουδάσει ηλεκτρολόγος σε τεχνική σχολή. Εκεί γνώρισε και άλλους νεαρούς Καμποτζιανούς, οι περισσότεροι παιδιά αριστοκρατικών οικογενειών και παράλληλα ήρθε σε επαφή με τις ιδέες του μαρξισμού και έγινε μέλος του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Εντάχθηκε ακόμη στο «Μαρξιστικό Κύκλο» των Καμποτζιανών, ο οποίος ήταν και η «μαγιά» για τη δημιουργία αργότερα του κινήματος των Ερυθρών Χμερ. Ο Σαλότ Σορ ήταν ο πρώτος από αυτούς που επέστρεψε στην Καμπότζη το 1953 χωρίς να καταφέρει να τελειώσει τις σπουδές του. Πρώτο μέλημα των νεαρών επαναστατών ήταν η εκδίωξη των Γάλλων αποικιοκρατών. Για το λόγο αυτό συμμάχησαν με τους Βιετμινχ, το βιετναμέζικο απελευθερωτικό κίνημα με επικεφαλής τον Χο Τσι Μινχ. Η συμμαχία αυτή τελείωσε με την αποχώρηση των Γάλλων και τη δημιουργία των κρατών της Ινδοκίνας. Είναι πραγματικά κομβικής σημασίας η αντιπάθεια και αντιπαλότητα μεταξύ των Καμποτζιανών και των Βιετναμέζων. Ο παράγοντας αυτός έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην ιστορία που γράφτηκε στη συνέχεια και μάλιστα από την πλευρά των Ερυθρών Χμερ έφθανε στα όρια της ψύχωσης. Τους Γάλλους διαδέχθηκαν στην Ινδοκίνα οι Αμερικανοί, για να στηρίξουν τους αντικομμουνιστές της περιοχής. Έτσι το Βιετνάμ χωρίστηκε σε Βόρειο και Νότιο, ενώ ο πόλεμος συνεχίστηκε για τα επόμενα χρόνια μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970.

Ο Σιχανούκ (δεύτερος από δεξιά) με τη γαλλίδα σύζυγό του και στελέχη των Ερυθρών Χμερ (1973)

Στην Καμπότζη κυριαρχούσε η φυσιογνωμία του πρίγκηπα Νοροντόμ Σιχανούκ, που ήταν ο ηγέτης της χώρας. Ο Σιχανούκ αποτελεί μια μοναδική περίπτωση πολιτικού, που κυμαινόταν ανάμεσα στον αυταρχισμό και τη δημοκρατία, τον φιλοκομμουνισμό και την παραδοσιακή μοναρχία, προσπαθώντας να τους έχει όλους ευχαριστημένους και να τα έχει καλά με όλους μέσα και έξω από την Καμπότζη. Ο βασικός στρατηγικός του σύμμαχος ήταν η μαοϊκή Κίνα, προσπαθούσε όμως να κρατά ισορροπίες και με τους Αμερικανούς. Όσο για την ομάδα του Πολ Ποτ, τους έβλεπε με συμπάθεια και προσπαθούσε να τους έχει υπό έλεγχο. Μάλιστα ήταν αυτός που τους βάφτισε «Ερυθρούς Χμερ» (Khmer Rouge). Πληροφοριακά, η σωστή προφορά είναι «Κμερ», έχει επικρατήσει όμως το «Χμερ». Οι Ερυθροί Χμερ όμως είχαν άλλα σχέδια και φρόντισαν να ανοίξουν και αυτοί διαύλους συνεργασίας με το προς τους ίδιους πλησιέστερο ιδεολογικά κράτος, τη μαοϊκή Κίνα. Οι Κινέζοι ηγέτες και μάλιστα οι πιο σώφρονες και σοβαροί από αυτούς όπως ο πρωθυπουργός Τσου Εν Λαι και ο μετέπειτα ηγέτης Ντεγκ Χσιαοπίνγκ ήταν επιφυλακτικοί με την ιδεολογική εξαλλοσύνη των Ερυθρών Χμερ.

Ο δικτάτορας Λον Νολ κυβέρνησε την Καμπότζη από το 1970 μέχρι το 1975.

Παρά τις «ακροβατικές» ικανότητες του Σιχανούκ, το πολύ κολλητιλίκι με τους κομμουνιστές δυσαρέστησε τις ΗΠΑ, οι οποίες τον ανέτρεψαν με πραξικόπημα, οργανωμένο από τον αμερικανόφιλο στρατηγό Λον Νολ, που κυβέρνησε μέχρι το 1975 με στυγνά δικτατορικό τρόπο την Καμπότζη. Όλα τα προηγούμενα χρόνια οι Ερυθροί Χμερ κινούνταν ανάμεσα στην επίσημη πολιτική και το αντάρτικο. Μετά την ανατροπή του Σιχανούκ, που κατέφυγε στην Κίνα, οι Ερυθροί Χμερ ξεκίνησαν στις ζούγκλες της Καμπότζης έναν ανελέητο πόλεμο για την κατάληψη της εξουσίας. Η ώρα αυτή έφθασε στις 17 Απριλίου 1975.

Στρατιώτες των Ερυθρών Χμερ πανηγυρίζουν την κατάληψη της Πνομ Πεν (17.4.1975)

Οι Ερυθροί Χμερ μπήκαν στην πρωτεύουσα Πνομ Πεν, όπου έγιναν δεκτοί με ενθουσιασμό από τους ανυποψίαστους κατοίκους της. Την επόμενη όμως ημέρα άνοιξαν οι πύλες της Κολάσεως. Η διοίκηση των Ερυθρών Χμερ ανακήρυξε την ίδρυση της  «Δημοκρατίας της Καμπουτσέα» και το…μηδενισμό του χρόνου, με την έναρξη του Έτους Μηδέν για την ιστορία της χώρας. Ταυτόχρονα διατάχθηκε η εκκένωση της Πνομ Πεν και όλων των πόλεων της χώρας από τους κατοίκους τους. Χωρίς καμία εξαίρεση, τα τρία εκατομμύρια κατοίκων της πρωτεύουσας και εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπων από όλη τη χώρα οδηγήθηκαν στην ύπαιθρο για να εργαστούν στα αγροκτήματα.

Η εκκένωση της Πνομ Πεν (Απρίλιος 1975)

Η Πνομ Πεν, μια πρωτεύουσα που διακρινόταν για τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της, μετατράπηκε για τα επόμενα χρόνια σε έρημη πόλη φάντασμα. Ατελείωτα καραβάνια ανθρώπων όδευαν προς την ύπαιθρο χωρίς να τους επιτραπεί να πάρουν μαζί τους οτιδήποτε εκτός από ελάχιστα υπάρχοντα.

Όσοι αρνούνταν να φύγουν εκτελούνταν επιτόπου, όπως και όσοι καθυστερούσαν. Από την «‘Έξοδο» αυτή δεν εξαιρέθηκαν, οι ανάπηροι, οι ηλικιωμένοι, τα μικρά παιδιά, οι ασθενείς ακόμη και οι νοσηλευόμενοι στα νοσοκομεία. Οι κάτοικοι της χώρας χωρίστηκαν σε δύο κατηγορίες: τους «Παλαιούς Ανθρώπους», δηλαδή όσοι ήταν ήδη αγρότες και θα αποτελούσαν την κυρίαρχη τάξη και τους «Νέους Ανθρώπους», δηλαδή τους νεοφερμένους στην ύπαιθρο, των οποίων η θέση ήταν κατώτερη. Το πλαίσιο της μαρξιστικής ανάλυσης του Πολ Ποτ ήταν απλό: σε μια καθαρά αγροτική χώρα όπως η Καμπότζη, οι αγρότες («Παλαιοί Άνθρωποι») θα αντικαθιστούσαν το εργατικό προλεταριάτο, που δεν υπήρχε και ήταν αυτοί που θα έκαναν την επανάσταση, εγκαθιδρύοντας έναν καθαρά αγροτικό κομμουνισμό, στον οποίο τα φτωχότερα στρώματα της αγροτιάς θα είχαν την εξουσία. Στα αγροκτήματα των Ερυθρών Χμερ πέθαναν από τις κακουχίες και τον υποσιτισμό εκατομμύρια άνθρωποι τα επόμενα τέσσερα χρόνια. Η ταινία «The Killing Fields» είναι ανεξίτηλα χαραγμένη στη μνήμη όσων την είδαμε.

Στο καθεστώς που επέβαλαν οι Ερυθροί Χμέρ και στο όνομα της απόλυτης ισότητας δεν είχαν θέση και εξολοθρεύτηκαν γιατροί, δικηγόροι, δάσκαλοι, μηχανικοί και όλοι γενικά οι επιστήμονες, καθώς η αστική τους προέλευση θεωρήθηκε απειλή για τη νέα κοινωνία.  Τα χρήματα και οι Τράπεζες καταργήθηκαν καθώς επίσης η μουσική και το ραδιόφωνο. Έκλεισαν πανεπιστήμια, σχολεία, νοσοκομεία και εργοστάσια. Κάθε πλευρά της ζωής των ανθρώπων ρυθμιζόταν από το καθεστώς: κανείς δε μπορούσε ελεύθερα να μετακινηθεί, να εργαστεί, να διαλέξει σύζυγο ή να φορέσει ρούχα της αρεσκείας του πέρα από τη στολή των Ερυθρών Χμερ. Άνθρωποι εκτελέστηκαν επειδή μιλούσαν μια ξένη γλώσσα, φορούσαν γυαλιά, γελούσαν, έκλαιγαν ή έδειχναν αισθήματα αγάπης και συμπόνιας για άλλο άτομο. Όπως ήταν αναμενόμενο, απαγορεύτηκε κάθε μορφής θρησκεία και χιλιάδες βουδιστές μοναχοί εξοντώθηκαν, μαζί με 8.000 χριστιανούς και σχεδόν το σύνολο της μουσουλμανικής μειονότητας των Τσαμ. Παράλληλα, εξαπολύθηκε ρατσιστικό πογκρόμ εναντίον των εθνικών μειονοτήτων της χώρας (Κινέζοι, Βιετναμέζοι και Ταϊλανδοί).

Ο Πολ Ποτ σε πορεία στη ζούγκλα. Φορά στο λαιμό το «κραμά», το χαρακτηριστικό μαντήλι των Ερυθρών Χμερ. Με το λευκό πουκάμισο ο Νούον Τσέα, δεύτερος στην ιεραρχία.

Από την ηλικία των οκτώ ετών τα παιδιά αποχωρίζονταν από τις οικογένειές τους και ζούσαν σε ειδικά στρατόπεδα εκπαίδευσης όπου διδάσκονταν ότι η πραγματική τους οικογένεια ήταν η «Ανγκάρ», δηλαδή το καθεστώς και ότι όλοι οι υπόλοιποι ήταν εχθροί, που θα έπρεπε να τους εξολοθρεύσουν. Με αυτή την πλύση εγκεφάλου στα παιδιά επιδίωκαν να δημιουργήσουν ένα αφοσιωμένο αδίστακτο στρατό. Πράγματι, η στρατιωτική δύναμη των Ερυθρών Χμερ κατά κύριο λόγο αποτελούνταν από νεαρούς στρατιώτες, εφήβους ακόμη και μικρά παιδιά.

Το κέντρο βασανιστηρίων και εκτελέσεων S-21 Τούολ Σλένγκ

Οι δολοφονίες έγιναν πραγματική βιομηχανία. Όπως συμβαίνει συχνά με τους τυράννους, έτσι και ο Πολ Ποτ κατατρύχονταν από την αρρωστημένη εμμονή της εναντίον του συνομωσίας. Εκατοντάδες ηγετικά στελέχη των Ερυθρών Χμερ δολοφονήθηκαν με δική του διαταγή με την υποψία της προδοσίας. Ο Πολ Ποτ σταδιακά διέταξε την εξόντωση όλων των στενών συνεργατών του, τους οποίους υποψιαζόταν ότι συνωμοτούσαν εναντίον του. Πρωτοκλασάτα ονόματα του καθεστώτος εξολοθρεύτηκαν, πολλοί από τους οποίους ήταν ιδρυτικά στελέχη (Βορν Βετ, Σο Πιμ, Σον Σεν, κ.α.). Το πρώην σχολικό συγκρότημα Τούολ Σλένγκ στην Πνομ Πεν μετατράπηκε σε κέντρο βασανιστηρίων και εκτελέσεων με την κωδική ονομασία S-21. Εκεί υποβλήθηκαν σε φρικτά βασανιστήρια  και δολοφονήθηκαν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι, ανάμεσά τους χιλιάδες γυναίκες και μικρά παιδιά. Επικεφαλής αυτού του κολαστηρίου, ο περιβόητος Ντουκ, πρώην εκπαιδευτικός, που είχε διατάξει να φωτογραφίζονται όλοι οι μελλοθάνατοι λίγα λεπτά πριν την εκτέλεσή τους. Το φωτογραφικό αυτό υλικό έχει διασωθεί και οι φωτογραφίες αυτές αποτελούν ανατριχιαστικά ντοκουμέντα.

Κρατούμενοι στο S-21 φωτογραφίζονται λίγο πριν εκτελεσθούν

Κρατούμενες λίγο πριν την εκτέλεσή τους

Η συνωμοτική φύση των Ερυθρών Χμερ τους ακολουθούσε και όταν κατέλαβαν την εξουσία. Κανείς από τα στελέχη τους δεν αναφερόταν με το όνομά του αλλά με κωδικές ονομασίες όπως «Αδελφός Νούμερο Ένα» (Πολ Ποτ), «Αδελφός Νούμερο Δύο» (Νούον Τσέα), «Θείος Νούμερο Οκτώ» κ.ο.κ. Ακόμη και οι τοποθεσίες των Υπουργείων αναφέρονταν ως «Γραφείο Πέντε», «Σταθμός Δεκατέσσερα» κ.λ.π.

Η απελευθέρωση της Πνομ Πεν από τους Βιετναμέζους (Φεβρουάριος 1979).

Μέσα σε όλα αυτά επέστρεψε ως «μαριονέτα» αρχηγός του κράτους ο Σιχανούκ. Άντεξε στο διακοσμητικό αυτό ρόλο ένα χρόνο και στη συνέχεια τέθηκε σε κατ’οίκον περιορισμό. Τη λύση στο δράμα της Καμπότζης έδωσε το γειτονικό Βιετνάμ, που εισέβαλε το Φεβρουάριο του 1979 στην Καμπότζη και κατέλαβε το μεγαλύτερο μέρος της χώρας, εγκαθιστώντας στην εξουσία μια κυβέρνηση φιλική προς το Βιετνάμ. Ο Πολ Ποτ και οι Ερυθροί Χμερ αποσύρθηκαν σε απόμακρες περιοχές στα δυτικά της χώρας, συνεχίζοντας τον ανταρτοπόλεμο εναντίον των φιλοβιετναμέζων νέων κυβερνητών της χώρας.   Η σύντομη διακυβέρνησή τους άφησε πίσω της μια χώρα εντελώς κατεστραμμένη και σχεδόν το ένα τρίτο του πληθυσμού της νεκρούς. Είναι παραταύτα εντυπωσιακό το γεγονός ότι οι Ερυθροί Χμερ έδειξαν μια απίστευτη αντοχή στο χρόνο και με τον ένα ή τον άλλο τρόπο κατάφεραν να παίζουν ρόλο στα πράγματα της Καμπότζης πρακτικά μέχρι ακόμη και σήμερα. Αν αναρωτιέστε για την τύχη του Πολ Ποτ, δεν πέρασε και άσχημα. Ζώντας για πολλά χρόνια σε ένα καθεστώς ιδιότυπης ασυλίας στη ζούγκλα, κατάφερνε να κάνει ταξίδια στο Πεκίνο και να συναντά την κινεζική ηγεσία, παντρεύτηκε για δεύτερη φορά και έγινε πατέρας ενός κοριτσιού. Οι εντός των Ερυθρών Χμερ αντιπαλότητες τον έφεραν κάποια στιγμή σε δυσμένεια και τότε οι παλιοί του σύντροφοι θυμήθηκαν τις φρικαλεότητες, που διέπραξε σε βάρος του λαού (στις οποίες βεβαίως πρωταγωνίστησαν και οι ίδιοι). Πέρασε από δίκη και καταδικάστηκε σε ισόβια. Πέθανε λίγους μήνες αργότερα στον ύπνο του. Ένας σουηδός δημοσιογράφος τον ξετρύπωσε στη ζούγκλα και μίλησε μαζί του λίγο πριν πεθάνει. Ο Πολ Ποτ στη συνέντευξη αυτή (που τη βρίσκετε στο YouTube) πάντα χαμογελαστός και μειλίχιος κάνει τον ανήξερο για όσα συνέβησαν και λέει πως ακόμη και αν έγιναν διάφορα ανάρμοστα πράγματα δεν ήξερε τίποτε και η ευθύνη ανήκει στους υφισταμένους του.

Ο Πολ Ποτ στην τελευταία του συνέντευξη, λίγο πριν πεθάνει.

Στα χρόνια που ακολούθησαν η βαριά τραυματισμένη χώρα προσπάθησε να βρει το βηματισμό της στο σύγχρονο κόσμο. Οι Ερυθροί Χμερ βγήκαν από τις ζούγκλες και αποτελούν υπολογίσιμη πολιτική δύναμη ακόμη και σήμερα. Αρχηγός του κράτους είναι σήμερα ο γιος του Σιχανούκ. Η χώρα εξακολουθεί να είναι φτωχή. Το ψυχολογικό τραύμα της περιόδου των Ερυθρών Χμερ δεν έχει ακόμη επουλωθεί και ίσως αυτό να μη συμβεί ποτέ. Αναρωτιέται εύλογα κανείς: «Και τα εγκλήματα που φθάνουν σε επίπεδο γενοκτονίας; Θα πληρώσει ποτέ κανένας γι’αυτά;»

Κιέου Σαμφάν (αριστερά) και Νούον Τσέα στο εδώλιο του Δικαστηρίου για τη γενοκτονία της Καμπότζης.

Εδώ εγείρονται σοβαρά ερωτήματα, που έχουν προκύψει και σε άλλες υποθέσεις γενοκτονίας σχετικά με την αποτελεσματικότητα των θεσμών της απόδοσης δικαιοσύνης. Πριν λίγους μήνες εκδόθηκε η ετυμηγορία από το Διεθνές Δικαστήριο για τα εγκλήματα των Ερυθρών Χμερ,  έπειτα από σχεδόν είκοσι χρόνια διαδικασίας. Μόλις τρεις από τους εν κατηγορούμενους, ηλικίας σχεδόν 90 ετών σήμερα, καταδικάστηκαν σε ισόβια δεσμά: ο Νούον Τσέα, γνωστός και ως «Αδελφός νούμερο 2», υπαρχηγός του Πολ Ποτ, ο Κιέου Σαμφάν, πρόεδρος του κράτους των Ερυθρών Χμερ και τέλος, ο Ντουκ, διαβόητος «χασάπης» και αρχιβασανιστής στη φυλακή/κέντρο βασανιστηρίων και εξόντωσης Τούολ Σλένγκ. Πολύ κακό για το τίποτε, θα σκεφτεί κανείς εύλογα. Η είδηση πέρασε απαρατήρητη, δημιουργεί όμως έντονες απορίες σχετικά με το νόημα των Διεθνών Δικαστηρίων και τη δικαιοσύνη, που αυτά αποδίδουν, 40 και πλέον χρόνια από τα γεγονότα και αφού οι περισσότεροι από τους υπόδικους έχουν αποβιώσει.

Ο Ντουκ στο εδώλιο, μάλλον πολύ αργά…

To βιβλίο του Φίλιπ Σορτ αποτελεί μια πλήρη ιστορική καταγραφή της φρικτής αυτής ιστορίας. Δεν είναι εύκολο, είναι όμως απολαυστικό εάν σου αρέσει η ιστορία. Μια ιστορία, όπως αυτή, που δείχνει πως ένας άνθρωπος με λίγες ικανότητες και χαρισματική προσωπικότητα έχοντας ενστερνιστεί  μια κακοχωνεμένη από τον ίδιο ιδεολογία, μπορεί να σπείρει γύρω του τον όλεθρο. Ο Πολ Ποτ δεν ήταν φυσικά η πρώτη τέτοια περίπτωση που ξέρουμε στην παγκόσμια ιστορία. Πολύ φοβάμαι ότι δεν θα είναι και η τελευταία…

Ένα μνημειώδες έργο: «The North American Indian»

Έντουαρντ Σέριφ Κέρτις (1869-1952)

Ο Έντουαρντ Σ. Κέρτις γεννήθηκε στο Ουισκόνσιν το 1869 και από μικρό παιδί έβλεπε γύρω τους τις φυλές των Ινδιάνων Τσιπέουα και Ουινεμπάγκο. Ο ιερέας πατέρας του τον έπαιρνε μαζί του στις περιοδείες του στην ύπαιθρο της Άγριας Δύσης και έτσι είχε εξοικειωθεί πολύ με τη ζωή στη φύση. Ήταν 21 ετών το 1890 όταν τελείωσαν οι πόλεμοι  του στρατού των ΗΠΑ με τους Ινδιάνους με τη σφαγή των Λακότα Σιου στη μάχη του Γούντεντ Νι στη Νότια Ντακότα. Μετά το θάνατο του πατέρα του αναζήτησε την τύχη του στο Σιάτλ, εργαζόμενος ως φωτογράφος. Άρχισε να αποκτά καλή φήμη ως φωτογράφος τοπίων και πορτραίτων. Ένα από τα πρώτα «μοντέλα» του ήταν η ογδοντάχρονη «Πριγκήπισσα Αντζελίν», κόρη του Σελθ, αρχηγού των Ινδιάνων Σκουάμις, από τον οποίο πήρε το όνομά της και η πόλη του Σιάτλ. Η Πριγκήπισσα Αντζελίν για να ζήσει σε εκείνη την ηλικία μάζευε όστρακα από την παραλία και τα πουλούσε.

Η Πριγκήπισσα Αντζελίν (1895)

Μερικά χρόνια αργότερα (1899) προσλήφθηκε ως φωτογράφος της επιστημονικής αποστολής Χάριμαν, που αποτελούσαν διακεκριμένοι ανθρωπολόγοι και εθνολόγοι και επρόκειτο να εξερευνήσει τα παράλια της Βρετανικής Κολομβίας και την Αλάσκα. Εκεί ο Κέρτις είχε την ευκαιρία να αποτυπώσει φωτογραφικά τη ζωή και τα πρόσωπα των Ινδιάνων που συνάντησε. Παράλληλα όμως παρακολούθησε τον τρόπο εργασίας και τις μεθόδους των ειδικών επιστημόνων, τις οποίες και διδάχθηκε με αυτό τον εμπειρικό τρόπο.

O Εσκάντι των Απάτσι (1903)

Μετά την επιστροφή του από την Αλάσκα άρχισε να περιπλανάται μόνος του στις  περιοχές των Μεγάλων Πεδιάδων, όπου κατοικούσαν Ινδιάνοι και να μένει μαζί τους καταγράφοντας τα έθιμα, τη ζωή τους, τις παραδόσεις, τους πάμπολλους μύθους τους, τις τελετές τους και τα τραγούδια τους. Και εννοείται, φωτογραφίζοντας στιγμιότυπα και πρόσωπα. Οι Ινδιάνοι εκείνη την εποχή είχαν καταλάβει ότι βρισκόντουσαν πολύ κοντά στον αφανισμό. Μετά το τέλος των πολέμων, νικημένοι και ταπεινωμένοι, είχαν περιοριστεί σε οριοθετημένες περιοχές και οι κάποτε περήφανες και αγέρωχες φυλές τους είχαν αρχίσει να αποδεκατίζονται. Τόσο ο Κέρτις όσο και οι ίδιοι οι Ινδιάνοι κατάλαβαν ότι έπρεπε να διασωθεί στη μνήμη κάτι από την παρουσία και την ιστορία τους. Έτσι με προθυμία ανταποκρίθηκαν στην προσπάθεια του Κέρτις, τον οποίο θεωρούσαν δικό τους άνθρωπο. Η οικειότητα του Κέρτις με τις φυλές των Ινδιάνων έφθασε στο απόγειό της όταν οι Σιου του επέτρεψαν να συμμετέχει σε μια από τις πιο ιερές τελετές τους, το Χορό του Φιδιού και είναι ο μοναδικός λευκός που έχει τύχει αυτής της τιμητικής μεταχείρισης μέχρι σήμερα.

Αρχηγοί Σιου (1905)

Η προσπάθεια του Κέρτις κίνησε την προσοχή μεγιστάνα των σιδηροδρόμων Τζον Πιρπόιντ Μόργκαν. Ο Μόργκαν υπήρξε ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους στην ιστορία της Αμερικής. Μετεξέλιξη των επιχειρήσεών του είναι o σημερινός κολοσσός «Morgan Stanley». Φαίνεται ότι ο Μόργκαν είχε κάποιες τύψεις για το γεγονός ότι η επέλαση των σιδηροδρόμων του προς τη Δύση κατέστρεψε τους τόπους, όπου ζούσαν επί αιώνες οι φυλές των Ινδιάνων. Ιδιαίτερα, για την κατασκευή των σιδηροδρόμων κρίθηκε σκόπιμο να θανατωθούν μέσα σε λίγες δεκαετίες πάνω από 20 εκατομμύρια βίσονες, ένα ζώο που ήταν το Α και το Ω για την επιβίωση των Ινδιάνων στις Μεγάλες Πεδιάδες.

Τζον Πίρποϊντ Μόργκαν

‘Ετσι λοιπόν ο Μόργκαν πλησίασε τον Κέρτις το 1906 και του πρότεινε να του χρηματοδοτήσει το εγχείρημα της καταγραφής και φωτογράφισης των Ινδιάνων. Ο Κέρτις εκείνη την εποχή ήθελε απελπισμένα χρήματα, καθώς είχε ξοδέψει τις λιγοστές δικές του οικονομίες. Ο Μόργκαν του έδωσε 75.000 δολάρια για πέντε χρόνια και επειδή ήταν αρκετά τσιγκούνης, το ποσό αυτό δεν ήταν φιλανθρωπική δωρεά αλλά κάτι σαν  δάνειο, που ο Κέρτις όφειλε να επιστρέψει από τα έσοδα της έκδοσης που θα προέκυπτε.

Άνδρας Απάτσι σε ποτάμι της Αριζόνα (1910)

Με ανανεωμένο κουράγιο ο Κέρτις τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια διέσχισε 125 φορές (!!!) την περιοχή δυτικά του Μισισιπή από το Μεξικό μέχρι την Αλάσκα, καταγράφοντας και φωτογραφίζοντας ακούραστα συνολικά 80 φυλές Ινδιάνων με μεθοδικότητα και αφοσίωση. Στο τέλος της προσπάθειάς του είχε συνολικά αποκομίσει 40.000 φωτογραφίες σε αρνητικά (κατόρθωμα αδιανόητο για την εποχή) καθώς και 10.000 ινδιάνικα τραγούδια, πολλά από τα οποία ήταν ηχογραφημένα σε κυλίνδρους Έντισον. Ακόμη πλήθος γραπτών σημειώσεων και παρατηρήσεων για τη ζωή και τις παραδόσεις των Ινδιάνων.

Μέλη της φυλής Κιβακούτλ κοντά στο σημερινό Βανκούβερ, προσέρχονται σε γάμο (1914).

Ο Γολγοθάς του Κέρτις όμως δεν είχε τελειώσει μόνο με την πολύχρονη κοπιαστική περιήγησή του. Η εκτύπωση και έκδοση όλου αυτού του υλικού ήταν ένα ακόμη υπεράνθρωπο εγχείρημα. Έγινε τμηματικά από το 1907 μέχρι το 1930. Συνολικά το έργο αποτελείται από 20 τόμους και επιπλέον 5 μεγάλου σχήματος άλμπουμ με 35 γκραβούρες το καθένα σε πολυτελές χαρτί ολλανδικής και ιαπωνικής προέλευσης.  Είχε υπολογιστεί αρχικά να εκδοθούν 500 αντίτυπα από το συνολικό έργο, κανείς όμως δεν ξέρει πόσα τελικά βγήκαν στην αγορά. Αυτό που είναι γνωστό είναι ότι αγοράστηκαν 272 αντίτυπα στην τιμή των 3.000 δολαρίων το καθένα. Είκοσι από αυτά πήγαν βάσει συμφωνίας στο χορηγό Μόργκαν, ο οποίος λέγεται ότι κατέληξε να πληρώσει συνολικά για το έργο κάπου 400.000 δολάρια.

Το σύνολο των τόμων του «North American Indian»

Το έργο προλογίζει ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Θίοντορ Ρούσβελτ. Στο σύντομο κείμενό του επαινεί τον Κέρτις για το επίτευγμά του, το οποίο θεωρεί μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας και διασώζει την ιστορική μνήμη των Ινδιάνων. Ο ίδιος βέβαια πριν από τριάντα χρόνια περιέγραφε τους Ινδιάνους ως «τεμπέληδες, ζητιάνους, μεθύστακες, αιμοδιψείς και μοχθηρούς» στο βιβλίο του «Η κατάκτηση της Δύσης», αλλά αυτά για τους πολιτικούς είναι λεπτομέρειες…

Θίοντορ Ρούσβελτ, Πρόεδρος των ΗΠΑ.

Οι φωτογραφίες του Κέρτις είναι πραγματικά αριστουργήματα. Άλλες από αυτές είναι αυθόρμητα στιγμιότυπα από τη ζωή των Ινδιάνων και άλλες είναι στημένες επί τούτου. Τα πορτραίτα έχουν γίνει μπροστά σε μια αυτοσχέδια τέντα που κουβαλούσε μαζί του για να ποζάρουν οι Ινδιάνοι. Διέσωσε τις μορφές θρυλικών αρχηγών των Ινδιάνων όπως φοβερός Τζερόνιμο των Απάτσι, η Καθιστή Αρκούδα των Αρικάρα, ο Κοτσίζ των Σιου, ο Αλτσίζ των Απάτσι των Λευκών Βουνών, ο Δύο Φεγγάρια των Σεγιέν και πολλών άλλων.

Ο Τζερόνιμο των Απάτσι, φόβος και τρόμος κάποτε, σε προχωρημένη ηλικία.

 

Οι φωτογραφίες του Κέρτις έδωσαν υλικό σε διάφορους ρατσιστικούς κύκλους της «διανόησης» να υποστηρίξουν τις δημοφιλείς εκείνη την εποχή ιδέες γύρω από την ανθρωπομετρία. Δηλαδή από τα πρόσωπα των Ινδιάνων έβγαζαν επιστημονικά συμπεράσματα για τη φυλετική ιδιοσυγκρασία τους, όχι κολακευτικά φυσικά. Ο Κέρτις από την πρώτη στιγμή δημόσια κατήγγειλε αυτές τις θεωρίες και ξεκαθάρισε ότι η εργασία του είχε χαρακτήρα ανθρωποκεντρικό και καλλιτεχνικό.

Νεαρή γυναίκα της φυλής Ουίσραν.

Το κόστος αυτού του έργου ζωής για τον Κέρτις ήταν πολύ υψηλό. Η οικογένειά του διαλύθηκε, τα χρέη τον κυνηγούσαν μέχρι το τέλος της ζωής του και συνολικά η προσπάθειά του πέρασε μάλλον απαρατήρητη στην εποχή της. Πέθανε το 1952 μέσα στην αφάνεια. Μερικά δημοσιεύματα λίγων γραμμών στις εφημερίδες ανακοίνωσαν το γεγονός.

Ο Μάγος Θεραπευτής Κοράκι των Απσαρόκε

Από τα 272 αντίτυπα του πολύτομου έργου του τα περισσότερα βρίσκονται στη βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, σε διάφορα Πανεπιστήμια και σε ιδιωτικές βιβλιοθήκες.

Ινδιάνος της φυλής Χούπα ψαρεύει σολομούς στο ποτάμι.

Για να φθάσει το σπουδαίο αυτό έργο στο ευρύ κοινό φρόντισε ο δαιμόνιος γερμανός εκδότης  Μπένεντικτ Τάσεν. Ανακάλυψε ότι το πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν στη Γερμανία διέθετε μια πλήρη σειρά του «North American Indian» , δωρεά του Μόργκαν, ο οποίος είχε σπουδάσει εκεί μαθηματικά. Σε μια πολύ κομψή περίληψη, με επιλογή των πιο σημαντικών φωτογραφιών και με τη σειρά των τόμων του πρωτοτύπου, μας έφερε σε επαφή με αυτό το μοναδικό επίτευγμα. Μάλιστα επειδή είχε εκδοθεί στο πλαίσιο του εορτασμού των 25 ετών του εκδοτικού οίκου Taschen η τιμή του ήταν πολύ χαμηλή. Αν το βρείτε κάπου, το συνιστώ ιδιαίτερα ως απόκτημα.

O Κέρτις πρόλαβε να διασώσει κάτι που υπό άλλες συνθήκες θα χανόταν αμετάκλητα. Η μελαγχολία στα πρόσωπα των Ινδιάνων του μαζί με την αξιοπρέπεια και την υπερηφάνειά τους είναι αυτό που μένει περιδιαβαίνοντας τις φωτογραφίες.  Και ακόμη η σκέψη πως η ιστορία όλων αυτών των λαών, που λύγισαν κάτω από την επικράτηση των ισχυροτέρων είναι ένα ορόσημο, που μας αφορά όλους.

Κυνηγός της φυλής Χιντάτσα με θήραμα έναν αετό (1908).

Νεαρή γυναίκα Απσαρόκε με το μωρό της (1908).

Ινδιάνοι Ναβάχο σε φαράγγι της Αριζόνα

 

Αν ο Διάβολος περπάτησε ποτέ πάνω στη Γη…

Είναι από τις αγαπημένες μου ιστορίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Επιτέλους κάποιος την έκανε βιβλίο, ενώ πιο πρόσφατα έγινε και ταινία. Την ταινία δεν την είδα, αλλά βλέποντας τον ηθοποιό, που υποδύεται το Χάιντριχ, κατάλαβα ότι έχει γίνει φοβερά λάθος επιλογή προσώπου για το ρόλο. Διάβασα όμως μετά βουλιμίας το βιβλίο, που έγραψε ο νεαρός Γάλλος συγγραφέας Laurent Binet και έχει τον περίεργο τίτλο «HHhH» (εκδόσεις Κέδρος, μετάφραση Γιώργος Ξενάριος). Είναι φανερό ήδη από τον τίτλο ότι το βιβλίο θα ακολουθήσει ένα ανορθόδοξο τρόπο για να διηγηθεί τα γεγονότα. Σε πρώτο πρόσωπο ο ίδιος ο συγγραφέας μας βάζει στην θέση του, καθώς προσπαθεί με επιτόπια έρευνα να συνθέσει τα κομμάτια του παζλ της υπόθεσης. Συχνά μάλιστα «διαλέγεται» με τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα ρωτώντας τα διάφορα πράγματα ή ζητώντας τους συγγνώμη για την αυθαίρετη εκ μέρους του συμπλήρωση κενών στα γεγονότα. Ομολογώ ότι στην αρχή αυτή του η τεχνική μου φάνηκε πως διακόπτει τη ροή της συναρπαστικής αφήγησης, στην πορεία όμως καταφέρνει να εντάξει τη δική του συγγραφική έρευνα στη ροή των γεγονότων. Ας πάμε όμως στην ίδια την ιστορία, που εν πολλοίς αποτελεί και μια εκ των πραγμάτων βιογραφία του Ράινχαρντ Χάιντριχ. Πρώτα όμως η εξήγηση του τίτλου, που αποτελείται από τα αρχικά γράμματα της γερμανικής φράσης: «Himmlers Hirne heiβt Heydrich», δηλαδή: «Ο Εγκέφαλος του Χίμλερ ονομάζεται Χάιντριχ».

Χάινριχ Χίμλερ

Δε θα μπορούσε να είναι διαφορετικά. Ο Χάινριχ Χίμλερ υπήρξε ο εμπνευστής και ιδρυτής των SS. Ένας άνθρωπος γεμάτος ιδεοληψίες, ασθενικός, κομπλεξικός, χωρίς ικανότητες, πρώην πτηνοτρόφος, δημιουργός παραταύτα μιας από τις πιο φονικές μηχανές της παγκόσμιας ιστορίας. Δεξί του χέρι ο Ράινχαρντ Χάιντριχ. Είπαν γι’αυτόν πως «αν ποτέ ο διάβολος περπάτησε πάνω στη Γη, πρέπει να είχε τη μορφή του». Ακόμη και ο ίδιος ο Χίτλερ είχε εντυπωσιαστεί από τη σκληρότητα και την ψυχρότητά του και τον αποκαλούσε «Ο άνθρωπος με τη σιδερένια καρδιά». Δεν ήταν μάλιστα μυστικό πως ο Χάιντριχ προαλειφόταν για διάδοχος του ίδιου του Φύρερ.

Ράινχαρντ Χάιντριχ

Ο συγγραφέας εξιστορεί αναλυτικά τις καταβολές του Χάιντριχ, που ξεκίνησε την καριέρα του από το Ναυτικό. Από εκεί εκδιώχθηκε από το Ναύαρχο Ραίντερ εξαιτίας της αθέτησης υπόσχεσης γάμου προς την τότε αρραβωνιαστικιά του. Συντετριμμένος βρήκε καταφύγιο αρχικά σε μια νέα αρραβωνιαστικιά ονόματι Λίνα φον Όστεν, φανατική ναζίστρια, την οποία και παντρεύτηκε. Στη συνέχεια εντάχθηκε στο νεοσύστατο από το Χίμλερ οργανισμό των SS και μάλιστα στις υπηρεσίες ασφαλείας. Από εκεί και έπειτα η πορεία του στο σκοτάδι και την κόλαση ήταν ασταμάτητη. Με τη δημιουργία της Γκεστάπο ο Χάιντριχ ανέλαβε αρχηγός της, εξαπολύοντας ένα μπαράζ βίας κατά των Εβραίων κατά την περιώνυμη «Νύχτα των Κρυστάλλων» αλλά και κατά των εσωτερικών αντιπάλων του Χίτλερ με την εξολόθρευση των Ταγμάτων Εφόδου (SA) του Έρνεστ Ρεμ. Το απόγειο όμως της δράσης του Χάιντριχ υπήρξε η σύλληψη και εκπόνηση εκ μέρους του της λεγόμενης «Τελικής Λύσης για το Εβραϊκό Ζήτημα». Ήταν εκείνος, που τον Ιανουάριο του 1942 συγκάλεσε στο προάστιο Βανζέε του Βερολίνου διάσκεψη κορυφαίων στελεχών των Ναζί με θέμα τη μεθόδευση της μαζικής εξόντωσης των Εβραίων σε οργανωμένα στρατόπεδα. Βασικός συνεργάτης του Χάιντριχ στο πρότζεκτ αυτό υπήρξε ο γνωστός Άντολφ Άιχμαν, ο οποίος μετά τον πόλεμο συνελήφθη από τη Μοσάντ στην Αργεντινή, όπου είχε καταφύγει και καταδικάστηκε σε  θάνατο στο Ισραήλ.

Άουσβιτς. Ο Χάιντριχ ήταν ο εμπνευστής του όρου «vernichtung» (εξάλειψη) για τους Εβραίους.

Επόμενος σταθμός στην αιματοβαμμένη πορεία του Χάιντριχ ήταν η Πράγα. Εκεί τον έστειλε ο Χίτλερ, προκειμένου να καταστείλει τη δραστήρια τσεχοσλοβακική αντίσταση, η οποία ενισχυόταν από την εξόριστη κυβέρνηση του πρωθυπουργού Έντβαρντ Μπένες με έδρα το Λονδίνο. Με την εγκατάστασή του στην Πράγα ο Χάιντριχ -φέροντας τον επίσημο τίτλο του «Προστάτη της Βοημίας και Μοραβίας»- εξαπέλυσε ένα ακόμα όργιο βίας και καταπίεσης των κατακτημένων Τσέχων και Σλοβάκων και φυσικά εξόντωσης της μεγάλης εβραϊκής κοινότητας της χώρας. Η εξόριστη κυβέρνηση του Λονδίνου δεν έμεινε με σταυρωμένα χέρια. Σε συνεργασία με τις αγγλικές μυστικές υπηρεσίες εκπαίδευσε δύο ομάδες κομάντος με σκοπό τη δολοφονία του Χάιντριχ. Η κωδική ονομασία «Επιχείρηση Ανθρωποειδές» δόθηκε λίαν προσφυώς στο εγχείρημα. Οι δύο ομάδες των κομάντος έπεσαν με αλεξίπτωτα κοντά στην Πράγα και αποφασίστηκε να υλοποιηθεί το ένα από τα τρία σενάρια δράσης, που είχαν εκπονηθεί: η δολοφονία του Χάιντριχ να γίνει στην πόλη της Πράγας μέρα μεσημέρι σε δημόσιο χώρο. Ως σημείο για την επιχείρηση επελέγη μια κλειστή στροφή κεντρικού δρόμου, από τον οποίο περνούσε κάθε πρωί ο Χάιντριχ πηγαίνοντας για το γραφείο του στο Κάστρο της Πράγας.

Γιάν Κούμπις

 

Γιόζεφ Γκάμπτσικ

Την εκτέλεση του Χάιντριχ ανέλαβαν ο Σλοβάκος Γιαν Κούμπις και ο Τσέχος Γιόζεφ Γκάμπτσικ, ενώ οι υπόλοιποι της ομάδας θα βρίσκονταν σε επίκαιρα σημεία ολόγυρα. Πράγματι στις 10.30′ το πρωί της 27ης Μαίου 1942, ο Χάιντριχ επιβαίνει στην ανοικτή Μερτσέντες του, την οποία οδηγεί ο υπαξιωματικός των SS Κλάιν. Μόλις το αυτοκίνητο φθάνει στην κλειστή στροφή και κόβει ταχύτητα, ο Κούμπις εμφανίζεται στη μέση του δρόμου κρατώντας ένα αυτόματο για να πυροβολήσει το Χάιντριχ. Όμως το όπλο του παθαίνει εμπλοκή και δε ρίχνει ούτε μια σφαίρα. Ο Χάιντριχ διατάζει τον οδηγό να σταματήσει το όχημα και αμέσως τραβά το περίστροφό του για να πυροβολήσει τον επίδοξο εκτελεστή του. Προτού προλάβει, ο Κούμπις ρίχνει προς την πλευρά της δεξιάς πίσω πόρτας μια χειροβομβίδα, που εκρήγνυται, ακινητοποιεί το αυτοκίνητο και τραυματίζει το Χάιντριχ. Ο Κούμπις έχοντας τραυματιστεί και ο ίδιος από την έκρηξη φεύγει από τη σκηνή της επίθεσης με ένα ποδήλατο. Ο Χάιντριχ επιχειρεί να τον κυνηγήσει αλλά αιμορραγεί ακατάσχετα και σωριάζεται στο δρόμο. Ο οδηγός του καταδιώκει τον Γκάμπτσικ, ο οποίος τον πυροβολεί στα πόδια και τον ακινητοποιεί και διαφεύγει με ένα διερχόμενο συρμό του τραμ.

Το αυτοκίνητο του Χάιντριχ μετά την επίθεση.

Ο Χάιντριχ μεταφέρεται στο Νοσοκομείο, όπου πέφτει καταπάνω του για να τον σώσει η ελίτ των γιατρών των SS, που είχαν στο μεταξύ καταφθάσει. Με πολλαπλά τραύματα στο σπλήνα, τους πνεύμονες και το διάφραγμα καταλήγει σε φρικτό θάνατο από σηψαιμία στις 4 Ιουνίου 1942. Η σηψαιμία του προήλθε σύμφωνα με την κρατούσα άποψη από το γεγονός ότι τα τραύματά του επιμολύνθηκαν με υλικό προερχόμενο από την ταπετσαρία του αυτοκινήτου. Σημειωτέον ότι εκείνη την εποχή είχαν ανακαλυφθεί τα αντιβιοτικά από τους Συμμάχους, όχι όμως και από τους Γερμανούς. Δε λείπουν όμως και θεωρίες συνομωσίας, που κάνουν λόγο για δηλητηριασμένη με θανατηφόρα μικρόβια χειροβομβίδα ή για «λαθροχειρία/επέμβαση» κάποιων Τσέχων γιατρών του νοσοκομείου για να τον «ξεκάνουν».

H Ορθόδοξη Εκκλησία των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στην Πράγα.

Οι δολοφόνοι του Χάιντριχ και οι βοηθοί τους κρύφτηκαν σε διάφορα προεπιλεγμένα σπίτια για να ξεφύγουν από το ανελέητο ανθρωποκυνηγητό, που εξαπέλυσαν η Γκεστάπο και τα SS. Μετακινούμενοι συνεχώς κάποια στιγμή βρήκαν καταφύγιο στην κρύπτη της Ορθόδοξης Εκκλησίας των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου. Επειδή οι ιστορίες όπως αυτές σχεδόν πάντοτε έχουν και τον «Εφιάλτη» τους, εδώ αυτός άκουγε στο όνομα Κάρελ Τσούρντα και ήταν ένας από τους αλεξιπτωτιστές, που συμμετείχαν στην «Επιχείρηση  Ανθρωποειδές».

Ο προδότης Κάρελ Τσούρντα

Μόνος του παρουσιάστηκε στη Γκεστάπο και έναντι 1.000.000 μάρκων φανέρωσε την κρυψώνα των συντρόφων του. Οι δυνάμεις των Ναζί περικύκλωσαν την εκκλησία και έπειτα από σκληρή μάχη με την ομάδα των κομάντος, άλλοι από αυτούς σκοτώθηκαν και άλλοι, όπως οι δύο δολοφόνοι του Χάιντριχ, αυτοκτόνησαν. Ο Τσούρντα αναγνώρισε τα πτώματά τους. Ο ορθόδοξος επίσκοπος Γκόραζντ, που είχε κρύψει στην Εκκλησία τους κομάντος εκτελέστηκε επίσης.

Η κρύπτη της Εκκλησίας, όπου είχαν κρυφτεί οι δολοφόνοι του Χάιντριχ, με τα ίχνη από τις σφαίρες της μάχης με τα SS.

Όσα ακολούθησαν ως αντίποινα ήταν πέρα από κάθε φαντασία. Δεκατρείς χιλιάδες άνθρωποι συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν στην περιοχή της Βοημίας-Μοραβίας. Ακόμη 294 άτομα, συγγενείς και φίλοι των δύο δολοφόνων του Χάιντριχ εκτελέστηκαν στο στρατόπεδο Μαουτχάουζεν και συνολικά δύο χιλιάδες συγγενείς και φίλοι όσων συμμετείχαν στην επιχείρηση είχαν την ίδια τύχη. Ανάμεσά τους, η αρραβωνιαστικιά του Κούμπις και οι γονείς του Γκάμπτσικ.

To Μνημείο για τους εκτελεσθέντες συγγενείς και φίλους των Κούμπις και Γκάμπτσικ στο Μαουτχάουζεν

 Η κωμόπολη Λίντιτσε, από όπου κατάγονταν μερικοί από τους συνωμότες κάηκε και ισοπεδώθηκε, ενώ από τη μανία των SS δε γλύτωσαν ούτε οι τάφοι του νεκροταφείου, που ανασκάφηκαν μέχρις ενός και τα πτώματα των τάφων αφέθηκαν στην επιφάνεια του εδάφους. Οι 173 άνδρες του Λίντιτσε εκτελέστηκαν επιτόπου. Οι γυναίκες στάλθηκαν σε στρατόπεδα εργασίας και σχεδόν όλες πέθαναν εκεί. Όσα από τα παιδιά τους ήταν ξανθά και με γαλανά μάτια δόθηκαν για υιοθεσία σε οικογένειες των SS και τα υπόλοιπα δολοφονήθηκαν.

Το συγκλονιστικό μνημείο για τα δολοφονημένα παιδάκια του Λίντιτσε

 

Η δολοφονία του Ράινχαρντ Χάιντριχ ήταν η μοναδική υψηλόβαθμου Ναζί στη διάρκεια του πολέμου. Ο Γιαν Κούμπις και ο Γιόζεφ Γκάμπτσικ ως άλλοι τυραννοκτόνοι θυσιάστηκαν για να ανακόψουν την πορεία του διαβόλου επί της Γης, αλλά όπως αποδείχθηκε και οι επίγονοι του δεν υστέρησαν σε αγριότητα. Τη φοβερή αυτή ιστορία διηγείται με μαεστρία και πρωτοτυπία ο Laurent Binet στο «HHhH», ανάγοντάς την σε συναρπαστικό μυθιστόρημα.

Το μνημείο των πεσόντων στη μάχη της Εκκλησίας Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στην Πράγα. Αναμέσά τους και το όνομα του Επισκόπου Γκόραζντ, που είχε κρύψει στην εκκλησία του τους κομάντος.

Όποιος πρόλαβε τον Κύριο είδε…

Λίγα εικοσιτετράωρα μένουν μέχρι την ορκομωσία και ανάληψη των καθηκόντων του από το νέο Πρόεδρο των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ. Παραδοσιακά είναι η στιγμή, που η πέραν του Ατλαντικού υπερδύναμη ετοιμάζεται για τη σχετική λαμπρή τελετή στην Ουάσιγκτον. Όμως, μερικές εκατοντάδες ανθρώπων πίσω από τα κάγκελα των φυλακών και φυσικά οι δικηγόροι τους υποθέτω ότι κάθονται σε αναμμένα κάρβουνα, καθώς εκπνέει εκ των πραγμάτων ο χρόνος, που έχει στη διάθεσή του ο απερχόμενος Πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα για να απονείμει χάρη ή μετατροπή ποινής σε καταδίκους, που έχουν υποβάλει τέτοια αιτήματα. Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ (όπως και οι Κυβερνήτες των Πολιτειών) έχει το δικαίωμα απονομής χάριτος και μετατροπής ποινής για λόγους επιείκειας κατά τη διάρκεια της θητείας του. Όμως το πιο κρίσιμο διάστημα, όπου γίνονται οι περισσότερες αλλά και πιο «πονηρές» απονομές χάριτος είναι λίγες ημέρες πριν ένας Πρόεδρος παραδώσει την εξουσία στον επόμενο. Έχει γίνει παράδοση το τελευταίο διάστημα να δίνονται πολλές μαζεμένες χάριτες σε καταδίκους και ο Ομπάμα δεν αποτελεί εξαίρεση. Ήδη έχει δώσει τόσες πολλές μέχρι τώρα ώστε είναι ένας από τους Πρόεδρους με τις περισσότερες στην ιστορία, όπως φαίνεται στο σχετικό πίνακα του Υπουργείου Δικαιοσύνης. Μάλιστα την 19.12.2016 κατέρριψε και το  ρεκόρ των περισσοτέρων σε μια ημέρα με 78 χάριτες και 153 μετατροπές ποινής. Οι πιο πολλές περιπτώσεις καταδίκων σχετίζονται με τη διακίνηση μικρών ποσοτήτων ναρκωτικών στις οποίες ο Ομπάμα εκτίμησε ότι είχαν επιβληθεί εξοντωτικά αυστηρές ποινές.

Όμως τη μεγαλύτερη δημοσιότητα αλλά και αντίδραση είχαν δύο περιπτώσεις υψηλού προφίλ με καταδίκους στρατιωτικούς. Η πρώτη αφορά την Τσέλσι Μάνινγκ, υπαξιωματικό του στρατού, που καταδικάστηκε σε 35 χρόνια κάθειρξη, επειδή είχε διαρρεύσει στο Wikileaks μερικές χιλιάδες απόρρητα έγγραφα. Η ποινή της μετατράπηκε σε όση εξέτισε έως τώρα (7 χρόνια) συν 100 ημέρες και οσονούπω θα είναι ελεύθερη. Η δεύτερη αφορά τον πρώην υπαρχηγό του Γενικού Επιτελείου των Ενόπλων Δυνάμεων στρατηγό Χος Καρτράιτ, που καταδικάστηκε για ψευδή κατάθεση σχετικά με διαρροή απορρήτων εγγράφων επίσης και του δόθηκε χάρη.

Μερικές απονομές χάριτος της τελευταίας στιγμής έχουν μείνει στην ιστορία για το σκανδαλώδη χαρακτήρα τους:

Μακράν η πλέον σκανδαλώδης: η χάρη του Τζέραλντ Φόρντ προς τον προκάτοχό του Ρίτσαρντ Νίξον για το περιβόητο σκάνδαλο Γουοτεργκέητ, που του κόστισε μεν την προεδρία, ουδέποτε όμως λογοδότησε στη Δικαιοσύνη γι’αυτό. Η χάρη του Τζίμι Κάρτερ σε όσους απέφυγαν την υποχρεωτική στράτευση στον Πόλεμο του Βιετνάμ. Ο Τζόρτζ Μπους ο πρεσβύτερος έδωσε χάρη στον πρώην υπουργό  Άμυνας Κάσπαρ Γουαϊνμπέργκερ για το βρώμικο ρόλο του στην υπόθεση «Ιράν-Κόντρας». Ο Μπιλ Κλίντον έδωσε χάρη της τελευταίας στιγμής στο μέγα-φοροφυγά Μαρκ Ριτς, που ζούσε εξόριστος στην Ελβετία, για αποκαλυφθεί μετά την αποχώρηση του Κλίντον ότι η σύζυγος του Ριτς ήταν από τους μεγαλύτερους εκλογικούς χορηγούς του. Τέλος, διαβόητη είναι και η παλαιότερη περίπτωση του 1893 όταν ο Μπέντζαμιν Χάρισον έδωσε χάρη σε χιλιάδες Μορμόνους επειδή εξασκούσαν βάσει του δόγματός τους την πολυγαμία.

Τις λίγες ώρες που απομένουν περιμένουν το «λαχείο» 1.937 αιτηθέντες χάρη και 13.042 αιτηθέντες μετατροπή ποινής. Αν δεν το πιάσουν, τότε οι πιθανότητές τους μειώνονται έως εκμηδενίσεως με τον νέο ένοικο του Λευκού Οίκου, που είναι εκπεφρασμένα αντίθετος με θεσμούς όπως αυτοί.

Ανατομία ενός «ΟΧΙ» (που δεν ειπώθηκε ακριβώς…)

Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες τιμούμε την απίστευτη εκείνη έκλαμψη του ελληνικού λαού, που ενωμένος και αποφασισμένος αντιστάθηκε στο φασισμό με τα όπλα. Όπως όλες οι εθνικές επέτειοι στην Ελλάδα έτσι και αυτή κρύβουν διάφορα, που δε λέγονται και αποφεύγουμε να σκεφθούμε. Επιτρέψτε μου να κάνω μια προσπάθεια αναδίφησης σε μερικά από αυτά. Αναμφίβολα, ο Ιωάννης Μεταξάς ήταν δικτάτορας, χιτλερικής/μουσολινικής κοπής. Για την ιστορία, ο Μουσολίνι ήταν ο εφευρέτης του φασισμού και ο Χίτλερ αυτόν είχε ως ίνδαλμα. Ο Μεταξάς ήταν ένα κακέκτυπο του φασισμού/ναζισμού αλά ελληνικά.

Ο Μεταξάς όμως ήταν και εξαιρετικός επιτελικός αξιωματικός πριν καταλάβει την εξουσία με το πραξικόπημα της 4ης Αυγούστου 1936. Με την ιδιότητά του αυτή αποδύθηκε σε μια τεράστια προσπάθεια πολεμικής προπαρασκευής της Ελλάδας με μεγάλη ενίσχυση των βορείων συνόρων τόσο σε εγκαταστάσεις όσο και σε στρατεύματα. Αν και φορέας φασιστικής ιδεολογίας, αντιστάθηκε σθεναρά στο φλερτ των Ιταλών και Γερμανών και έλαβε όλως περιέργως την απόφαση να εντάξει τη χώρα στο άρμα της Μεγάλης Βρετανίας, ελπίζοντας σε βοήθεια, που όπως αποδείχθηκε την κρίσιμη ώρα ήταν πολύ λιγότερη από αυτή που του είχαν τάξει οι Άγγλοι. Ένα άλλο χαρακτηριστικό, που πρέπει για την ιστορική αλήθεια να πιστωθεί στο Μεταξά, ήταν η συστηματική και εκ του σύνεγγυς παρακολούθηση της εξωτερικής πολιτικής. Στην κυβέρνησή του δεν υπήρχε υπουργός Εξωτερικών καθώς είχε κρατήσει ο ίδιος το χαρτοφυλάκιο αυτό. Η εμμονή του με την παρακολούθηση των διεθνών εξελίξεων ήταν τέτοια, που είχε μεταφέρει μόνιμα σχεδόν το γραφείο του στο Υπουργείο Εξωτερικών, όπου ξημεροβραδιαζόταν ενημερωνόμενος από τις ελληνικές πρεσβείες ανά την Ευρώπη. Όλα αυτά του επέτρεψαν να είναι «έτοιμος από καιρό» όταν τον ξύπνησε ο Γκράτσι, πρέσβυς του Μουσολίνι για να του αναγγείλει την ιταλική εισβολή. Φορώντας τις πυζάμες του ο Μεταξάς απάντησε ακούγοντας τα νέα: «Alors, c’est la guerre…» («Ώστε λοιπόν έχουμε πόλεμο…»). Συνεπώς, το εμβληματικό «ΟΧΙ» δεν εκστομίστηκε ποτέ, αλλά το λέμε χάριν συντομίας…

Ένα άλλο στοιχείο άξιο να ερευνηθεί είναι η στάση του πολιτικού κόσμου της χώρας στην κρίσιμη εκείνη στιγμή. Ως γνωστόν είχαμε δικτατορία. Οι πολιτικοί της Αριστεράς βρίσκονταν στις φυλακές, ενώ οι Κεντρώοι και Δεξιοί βρίσκονταν στο «γύψο», για να χρησιμοποιήσουμε τη γραφική παπαδοπουλική ορολογία. Είναι απίστευτο, αλλά οι έλληνες πολιτικοί στη συντριπτική τους πλειοψηφία «έκαναν την πάπια». Ελπίζοντας ότι οι Ιταλοί θα έκαναν ένα σύντομο περίπατο ως την Αθήνα και φυσικά θα ανέτρεπαν το Μεταξά για να επανέλθουν οι ίδιοι στο προσκήνιο, στην καλύτερη περίπτωση σιώπησαν !!! Υπάρχει όμως και χειρότερο: πολλοί από αυτούς, όταν επρόκειτο να σχηματιστεί η  πρώτη δωσιλογική κυβέρνηση υπό το στρατηγό Τσολάκογλου (ένα από τους πιο ηρωικούς και σπουδαίους αξιωματικούς στον πόλεμο της Αλβανίας – δυστυχώς…) οι ίδιοι διαγκωνίζονταν άν όχι να συμμετέχουν στην κυβέρνηση αυτή τουλάχιστον να βάλουν δικούς τους ανθρώπους. Ας μην πούμε ονόματα και στεναχωρηθούμε…. Θα πρέπει όμως να σημειώσει κανείς επώνυμα ως χειρότερη από όλες τη στάση του Νικολάου Πλαστήρα, που όντας εξόριστος στη Γαλλία οραματιζόταν τον εαυτό του σε ρόλο «Πεταίν» που να κυβερνά την Ελλάδα ως κράτος μαριονέττα των Ναζί και προπαγάνδιζε μάλιστα ανοιχτά τη ματαιότητα της Εθνικής Αντίστασης. Επειδή ο ελληνικός λαός συναγωνίζεται σε μνήμη το χρυσόψαρο, μεταπολεμικά τον εξέλεξε πρωθυπουργό και επί δεκαετίες λογιζόταν ως ιστορική μορφή της … δημοκρατικής παράταξης.

Δύο ήταν οι φωτεινές εξαιρέσεις (για την ακρίβεια μιάμισι…). Δύο μόνο πολιτικοί διακήρυξαν δημόσια ότι πρέπει να στηριχθεί από το λαό η κυβέρνηση και ο στρατός στην τιτάνια προσπάθεια κατά του φασισμού. Από το συντηρητικό χώρο ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και από την κομμουνιστική αριστερά ο Νίκος Ζαχαριάδης, έγκλειστος τότε στις φυλακές. Η δήλωση του Ζαχαριάδη ανακλήθηκε αργότερα άρον-άρον με παρέμβαση του ΚΚΕ, που δεν ήθελε να φαίνεται ότι κάνει πλάτες στο καθεστώς Μεταξά. Πραγματικά κρίμα…

Το έπος του ’40 ανήκει στον ελληνικό λαό. Σε μια από τις εξαιρετικά σπάνιες φορές πανεθνικής ενότητας οι ανώνυμοι έλληνες στρατιώτες και άμαχοι πολίτες πορεύτηκαν για να κάνουν το καθήκον τους απέναντι στην πατρίδα και την ελευθερία. Χιλιάδες από αυτούς έκαναν τη διαδρομή χωρίς επιστροφή. Στρατιωτικά το εγχείρημα ήταν υπεράνθρωπο αλλά και καταδικασμένο. Κανείς δε μας βοήθησε ουσιαστικά και η εμπλοκή των Γερμανών επιτάχυνε το αναπόφευκτο. Σε ένα από τα πολλά  διεστραμμένα καπρίτσια της ελληνικής ιστορίας συνέπεσε να κυβερνά τη χώρα ένας δικτάτορας με σπουδαίο όμως στρατιωτικό και πολιτικό αισθητήριο και μαζί ένας λαός αποφασισμένος να μείνει ελεύθερος. Οι πολιτικοί του, όπως είδαμε, περί άλλα ετύρβαζαν και δολοπλοκούσαν, όπως συνήθως αλλού (συνειδητά) νυχτωμένοι, στον αυτιστικό μικρόκοσμο της εξουσιαστικής λογικής τους. Κάθε ομοιότητα -τηρουμένων των αναλογιών- με τη σημερινή πραγματικότητα δεν είναι καθόλου τυχαία, εκτιμώ…

Πραξικοπήματα: Ανάμνηση ή πραγματικότητα;

Η πρόσφατη απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία έφερε στην επικαιρότητα ένα φαινόμενο εν πολλοίς ξεχασμένο στην περιοχή μας και στη χώρα μας. Είναι αδιαμφισβήτητο το γεγονός ότι η ένταξη της Ελλάδας στην Ε.Ο.Κ. το 1979 έβαλε οριστικά εκτός οποιασδήποτε προοπτικής τον κίνδυνο στρατιωτικού πραξικοπήματος. Ας μην ξεχνάμε ότι το ελληνικό κράτος από την ίδρυσή του το 1830 μέχρι και την πτώση της χούντας των συνταγματαρχών το 1974 συγκαταλεγόταν στους «παγκόσμιους πρωταθλητές» στα πραξικοπήματα (ή αλλιώς «Κινήματα»- μέχρι που ιδρύθηκε το ΠΑΣΟΚ και η λέξη άλλαξε νοηματοδότηση). Ειδικότερα στο διάστημα αυτό έλαβαν χώρα στην Ελλάδα 18 πραξικοπήματα ή απόπειρες πραξικοπημάτων. Η εκτροπή του πολιτεύματος σε στρατιωτική δικτατορία ήταν κάτι που μπορούσε σχετικά «λογικά» να συμβεί εν Ελλάδι μέχρι και πριν από 40 χρόνια. Πολλοί από εμάς θυμόμαστε την επιβολή της δικτατορίας την 21η Απριλίου 1967, το πραξικόπημα του Ιωαννίδη το Νοέμβριο του 1973 αμέσως μετά τα γεγονότα του Πολυτεχενείου, αλλά και το αποτραπέν γνωστό ως «Κίνημα της πυζάμας» το 1975 με πρωταγωνιστές κάποιους αμετανόητους χουντικούς αξιωματικούς. Δεν είναι επομένως μακριά η εποχή όπου ξυπνούσες ένα πρωί και άκουγες από το ραδιόφωνο εμβατήρια και δημοτικά τραγούδια και ανακοινώσεις για αναστολή ισχύος άρθρων του Συντάγματος και επιβολή περιορισμού στην κυκλοφορία. Η σύγχρονη ελληνική ιστορία είναι γνωστή: το μετεμφυλιακό κράτος βασίστηκε στο διχασμό του λαού και έδωσε στο στρατό και τα σώματα ασφαλείας μια περιούσια θέση στα πολιτικά πράγματα. Εθεωρείτο λοιπόν μέσα σε περιόδους πολιτικής αναταραχής πιθανό αλλά και «φυσιολογικό» για μεγάλο μέρος του λαού να «επέμβει ο στρατός». Η σήψη του δημοκρατικού πολιτεύματος είχε φθάσει στις παραμονές του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου 1967 σε τέτοιο σημείο, ώστε πολύ σοβαρά να συζητείται το δίλημμα ποιοί θα κάνουν το πραξικόπημα πρώτοι οι στρατηγοί (Σπαντιδάκης) ή οι συνταγματάρχες (Παπαδόπουλος)… Όπως ξέρουμε το τζακ-ποτ το έπιασε τελικά ο δεύτερος… Κλείνω το θέμα «Ελλάδα» με μια ξεκάθαρη τοποθέτηση: μπορεί η ένταξή μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση  να έχει πολλές κακές πλευρές, που τις βλέπουμε σήμερα, ας μην ξεχνάμε όμως ότι σε αυτή οφείλεται η σταθεροποίηση της δημοκρατίας μας και η θέση εκτός συζήτησης οποιουδήποτε ενδεχομένου στρατιωτικής δικτατορίας.

Η Τουρκία από την άλλη πλευρά αποτελεί μια πραγματικά ιδιάζουσα περίπτωση, μια χώρα που πάσχει από διπολική διαταραχή και χαρακτηρίζεται από ακραίες αντιθέσεις. Μπορεί ας πούμε να δεις super-dooper ουρανοξύστες δίπλα σε παράγκες. Κοριτσάκια που ντύνονται όπως η Μπιγιονσέ και η Ριάννα δίπλα σε γυναίκες με μπούρκα. Έτσι είναι και η πολιτική της ζωή. Για πολλές δεκαετίες ο τουρκικός στρατός ήταν επίσημα ο θεματοφύλακας της πολιτικής κληρονομιάς του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Ο Ατατούρκ έβγαλε την Τουρκία από την εποχή των Σουλτάνων και την έκανε σύγχρονο κοσμικό κράτος προσανατολισμένο στο δυτικό κόσμο και κοινοβουλευτική δημοκρατία, επιφορτίζοντας άτυπα το στρατό με την πάση θυσία διαφύλαξη αυτού του μοντέλου. Το τίμημα αυτής της κληρονομιάς ήταν μεγάλο για την τουρκική δημοκρατία. Κάθε φορά που κάτι δεν άρεσε στο Στρατό και το πανίσχυρο Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας επειδή παρεξέκλινε από τις αρχές του Κεμαλισμού, ανέτρεπε εκλεγμένες κυβερνήσεις και αναλάμβανε τη διακυβέρνηση της χώρας. Αυτό συνέβη το 1960 με την ανατροπή του πρωθυπουργού Αντνάν Μεντερές, που καταδικάστηκε σε θάνατο και απαγχονίστηκε, το 1971 με την ανατροπή του πρωθυπουργού Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, ο οποίος ανετράπη εκ νέου το 1980 από το διαβόητο στρατηγό Κενάν Εβρέν, που επέβαλε μια από τις πιο στυγνές δικτατορίες της σύγχρονης εποχής. Τελευταίο επιτυχημένο πραξικόπημα στην Τουρκία ήταν αυτό του 1997, όταν ο στρατός ανέτρεψε τον εκλεγμένο ισλαμιστή πρωθυπουργό Νεζμεντίν Ερμπακάν. Στη συνέχεια ανέτειλε το άστρο του Ταγίπ Ερντογάν, που ήρθε σε μετωπική ρήξη με το στρατιωτικό κατεστημένο της Τουρκίας. Αυτό δεν ήταν καθόλου εύκολο. Ο αέρας άρχουσας ελιτ που έχουν οι τούρκοι στρατιωτικοί δε συγκρίνεται με τίποτε. Ένα πραγματικά «βαθύ κράτος εν κράτει». Για πρώτη φορά ένας πολιτικός τους κοντράρισε τόσο πολύ στα ίσια. Ο Ερντογάν τους έπαιξε σε ένα γήπεδο που ήταν ανίσχυροι: λαϊκιστής και ισλαμιστής, αναβίωσε στα πιο καθυστερημένα στρώματα της τουρκικής κοινωνίας τα κοιμισμένα αντανακλαστικά του «πατερούλη», του «προστάτη», του «δυναμικού σουλτάνου» πασπαλισμένα με μπόλικο ισλάμ και περιορισμό των ελευθεριών, που συνάδουν με μια μοντέρνα κοινωνία. Οι στρατιωτικοί δεν κάθησαν με σταυρωμένα τα χέρια, αλλά ο αντίπαλος ήταν σκληρό καρύδι: οι συνομωσίες της «Βαριοπούλας» και της οργάνωσης «Εργκένεκον» σύντομα αποκαλύφθηκαν και εξαρθρώθηκαν. Παράλληλα, ο Ερντογάν συνέχισε να κινείται όλο και περισσότερο προς το ισλάμ με αποκορύφωμα τον ιδιαίτερα ύποπτο ρόλο του στη δημιουργία και επέκταση του Ισλαμικού Κράτους στη Συρία και το Ιράκ, προφανώς για να βγάλει από τη μέση έτσι τους Κούρδους. Έτσι φθάσαμε στην προχθεσινή απόπειρα πραξικοπήματος. Κάποιοι πρόσεξαν μια σύμπτωση στην ημερομηνία (15/7) με το πραξικόπημα του 1974, που ανέτρεψε το Μακάριο στην Κύπρο, αλλά είναι φυσικά απλή σύμπτωση. Για πρώτη φορά στρατιωτικό πραξικόπημα στην Τουρκία αποτυγχάνει και αυτό από μόνο του αποτελεί ιστορική καμπή. Όπως φαίνεται ο Ερντογάν έχει πλέον ξεδοντιάσει εντελώς τους στρατιωτικούς, που παρά τη μεγάλη τους «τεχνογνωσία» επί του θέματος δεν κατάφεραν να κινητοποιήσουν εναντίον του ολόκληρο το στράτευμα. Από την άλλη ο ίδιος επιστράτευσε υπέρ του  μεγάλο μέρος του λαού, που τον ακολουθεί αποφασισμένο ακόμη και να χάσει τη ζωή του για χάρη του. Φυσικά, μετά από αυτό ο ενισχυμένος Ερντογάν θα γίνει ακόμα χειρότερος και η κατ’επίφαση τουρκική δημοκρατία θα φιμωθεί απόλυτα.

Πέρα όμως από τη τουρκική ιδιαιτερότητα, μπορεί να τεθεί το ερώτημα: Πόσο μπορεί να σταθεί στις σημερινές πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες ένα πραξικόπημα ανά τον κόσμο; Η απάντηση είναι αρνητική. Θεωρώ κρίσιμη σήμερα την ύπαρξη του διαδικτύου, που κάνει τα πράγματα πολύ πιο δύσκολα για τους επίδοξους πραξικοπηματίες ανά τον κόσμο. Περισσότερη πληροφόρηση και ευαισθητοποίηση των λαών κάνουν τουλάχιστον στις ανεπτυγμένες κοινωνίες το ενδεχόμενο αδιανόητο, ακόμη και αν οι θεσμοί λειτουργούν προβληματικά, όπως εν πολλοίς παρ’ημίν. Τα πραξικοπήματα είναι πλέον «ντεμοντέ» και έχουν περιοριστεί κυρίως σε χώρες της Αφρικής. Τα τελευταία χρόνια πραξικοπήματα έχουν γίνει στο Νίγηρα (2010), τη Γουϊνέα και το Μάλι (2012), την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία και το Μπενίν (2013), τη Μπουρκίνα Φάσο και το Μπουρούντι (2015). Είναι όμως πραγματικά αξιοσημείωτη η εκδήλωση και επιτυχία πραξικοπημάτων σε χώρες όπως η Ταϊλάνδη (2014) αλλά και η Αίγυπτος (2013).

Η συγγνώμη είναι δύσκολο πράγμα…

Αυτές τις ημέρες γίνεται μεγάλη συζήτηση για την επίσκεψη του Μπαράκ Ομπάμα στη Χιροσίμα. Είναι ο πρώτος εν ενεργεία πρόεδρος των ΗΠΑ, που επισκέπτεται την πόλη, που κατέστρεψε ολοσχερώς η αμερικανική ατομική βόμβα στις 6 Αυγούστου 1945 με εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς και μερικές χιλιάδες επιζήσαντες ζωντανούς-νεκρούς τους περιώνυμους  «χιμπακούσα» (hibakusha). O Ομπάμα, που διανύει τους τελευταίους μήνες της θητείας του, έχει αποδυθεί για την υστεροφημία του σε μια προσπάθεια να κλείσει για τη χώρα του παλιούς ανοιχτούς λογαριασμούς (αν και μάλλον με τη μέθοδο του «όπως-όπως»). Έτσι επισκέφθηκε πρώτα την Κούβα σε μια άνευ προηγουμένου ιστορική κίνηση έτσι για το λιώσιμο του πάγου, χωρίς όμως κάτι πιο χειροπιαστό. Ίσως χρειαστεί πολύς ακόμη χρόνος για να ξαναγίνει η Κούβα αυτό που ήταν και πριν την επανάσταση, δηλαδή το καζίνο, θέρετρο και ου μην αλλά και το μπ…δέλο της Αμερικής (νομίζω ότι  πάλι εκεί θα καταλήξει -δυστυχώς- λόγω της τωρινής της ανέχειας, όταν ανοίξουν οι κρουνοί των δολαρίων). Στη συνέχεια, πέρασε από το Βιετνάμ, όπου το σπουδαιότερο που προέκυψε -πέρα από ένα λόγο περί ελευθερίας της έκφρασης που εκφώνησε- ήταν η  άρση του εμπάργκο της πώλησης αμερικανικών όπλων στους  Βιετναμέζους !!!  Κάτι μου λέει ότι ο Χο-Τσι-Μινχ και ο στρατηγός Γκιάπ θα στριφογυρίζουν στον τάφο τους… Άρα, όλοι καταλάβαμε το σκοπό της επίσκεψης, που δε μπορεί παρά να χαρακτηριστεί σημαντική … για την αμερικανική βιομηχανία όπλων.

Στη επίσκεψη της Χιροσίμα δεν έχουμε να κάνουμε φυσικά με ένα εχθρικό κράτος, αλλά με ένα ιστορικό χρωστούμενο:  Θα ζητήσει συγγνώμη ο Πρόεδρος των ΗΠΑ για τη ρίψη της ατομικής βόμβας ; Πρέπει να ζητήσει ; Καλά, για να μην ταλαιπωρούμαστε άδικα, δεν πρόκειται να ζητήσει συγγνώμη. Το πολύ που θα πει είναι η ηθική ευθύνη που έχει η Αμερική ως η πρώτη χώρα που χρησιμοποίησε πυρηνικά να φροντίσει να μην ξανασυμβεί κάτι τέτοιο.

Η περίπτωση της λήξης του πολέμου στον Ειρηνικό μεταξύ Ιαπωνίας και Συμμάχων αποτελεί κατά τη γνώμη μου ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σύγχρονα ιστορικά αμφιλεγόμενα. Θα έπρεπε να πέσουν οι ατομικές βόμβες για να τελειώσει ο πόλεμος ενωρίτερα ή όχι; Οι ΗΠΑ υπολόγιζαν ότι μια ενδεχόμενη εισβολή τους στην Ιαπωνία θα κόστιζε τουλάχιστον 1,5 εκατομμύριο νεκρούς και κάποια χρόνια επιπλέον πολέμου. Από την άλλη, η Ιαπωνία βαρύνεται και αυτή στη διάρκεια του Β΄ Π.Π. με ασύλληπτα εγκλήματα πολέμου σε βάρος αμάχων πληθυσμών στην Ασία, κυρίως στην Κίνα, την Κορέα, τη Βιρμανία, την Ινδονησία και αλλού. Είναι γνωστό το τεράστιο έγκλημα με τις εκατοντάδες χιλιάδες γυναικών που κρατούνταν αιχμάλωτες ως σεξουαλικές σκλάβες για τον ιαπωνικό στρατό. Ακόμη, η ανατριχιαστική σφαγή της Νανκίνγκ στην Κίνα με πάνω από 250.000 νεκρούς αμάχους και αναρίθμητες άλλες φρικαλεότητες τόσο σε αιχμαλώτους πολέμου όσο και σε ανυπεράπιστες  γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένους.

Εγείρεται λοιπόν το ερώτημα:  Για όλα αυτά ζήτησε ποτέ κάποια συγγνώμη η Ιαπωνία;  Έδωσε ποτέ αποζημιώσεις στα θύματα και τις οικογένειές τους; Η απάντηση είναι ότι έδωσε ελάχιστες χρηματικές αποζημιώσεις σε γυναίκες που υπήρξαν σεξουαλικές σκλάβες και τα ποσά ήταν επιεικώς αστεία (600-1000 δολλάρια !!!). Όσο για συγγνώμη, κανείς  Ιάπωνας  πολιτικός δε ζήτησε ποτέ συγγνώμη για το παρελθόν της χώρας του. Προς τιμήν του, ο μόνος που το τόλμησε έστω και χλιαρά ήταν ο γηραιός πρωθυπουργός Τομιίτσι  Μουραγιάμα το 1995. Ο Μουραγιάμα ήταν ο πρώτος και μοναδικός από όσο γνωρίζω σοσιαλδημοκράτης πρωθυπουργός στην ιστορία της Ιαπωνίας, όπου οι πρωθυπουργοί παγίως εκλέγονται από το συντηρητικό Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα (LPD). Φαίνεται λοιπόν ότι τους … ξέφυγε και έκανε μια δήλωση του στυλ: « Η Ιαπωνία λυπάται για τον πόνο που προκάλεσε στους γείτονές της» και αυτό ήταν όλο. Ούτως ή άλλως η θητεία του ήταν μικρή και έκτοτε τσιμουδιά.

Tomiichi Murayama

Έχει επίσης ενδιαφέρον το πώς  ο αυτοκράτορας Χιροχίτο λίγες μέρες μετά τη ρίψη των ατομικών βομβών αποφάσισε τη συνθηκολόγηση.  Αρχικά κατάφερε με τα χίλια ζόρια να αποφύγει πραξικόπημα των σκληροπυρηνικών στρατηγών του, που αρνούνταν τη συνθηκολόγηση -οι περισσότεροι από αυτούς αυτοκτόνησαν κάνοντας  sepuku (χαρακίρι). Στη συνέχεια, υπήρξε τεράστιο θέμα για την αυτοκρατορική αυλή το πώς ο Αυτοκράτορας, -που ας μην ξεχνάμε ότι τότε κατείχε κανονικά τη θέση του … Θεού στην Ιαπωνία-θα ανακοίνωνε τη συνθηκολόγηση στους υπηκόους του. Η ανακοίνωση αυτή έγινε με ένα ηχογραφημένο σε δίσκο γραμμοφώνου μήνυμα, που έμεινε στην ιστορία προσφυώς και άκρως …ιαπωνικά ως «Το μήνυμα της μαργαριταρένιας φωνής» (Gyokuon-hōsō).  Σε αυτό ο Αυτοκράτορας  Χιροχίτο, που μιλούσε για πρώτη φορά στους υπηκόους του και άκουγαν τη φωνή του (Θεός γαρ…), χρησιμοποίησε  για τα προσχήματα την αρχαία κλασική ιαπωνική γλώσσα, που ελάχιστοι  καταλάβαιναν. Αλλά και όσοι καταλάβαιναν,  εξαιτίας της περίτεχνης διατύπωσης πάλι από τα …συμφραζόμενα και με δυσκολία θα έβγαζαν το συμπέρασμα ότι η Ιαπωνία συνθηκολογεί. Έτσι λοιπόν, μια χώρα που τόσο δυσκολεύεται να παραδεχθεί την ήττα της, δεν είναι περίεργο που δυσκολεύεται να ζητήσει και συγγνώμη.

Συνεπώς, στη διεθνή πολιτική οι συγγνώμες για τα ιστορικά πεπραγμένα είναι πολύ δύσκολο πράγμα. Είναι επίσης εξαιρετικά δυσχερές ένας συγκεκριμένος ηγέτης να πάρει πάνω του όλη την ιστορική ευθύνη για μια συλλογική συγγνώμη της χώρας του. Δεν είναι το ίδιο, όπως μεταξύ δύο ανθρώπων, που ο ένας ζητά συγγνώμη από τον άλλο (που και αυτό πάλι δύσκολο είναι εδώ που τα λέμε…). Εξαρτάται φυσικά και από το θράσος, που κάποιες χώρες διαχρονικά κουβαλάνε. Είναι για παράδειγμα αδιανόητο νομίζω να φαντασθεί κανείς οποιονδήποτε Τούρκο ηγέτη (και ιδίως τον τωρινό…) να ζητάει συγγνώμη για τη γενοκτονία των Αρμενίων ή των Ελλήνων του Πόντου…

Για όποιον θέλει να δει τις πολιτικές συγγνώμες, μικρές και μεγάλες, που εκφράστηκαν μέσα στην ιστορία από το 1077 μ.Χ. μέχρι σήμερα (Απρίλιος 2016), ιδού μια πολύ ενδιαφέρουσα λίστα, που κατήρτισε ο καθηγητής Γκράχαμ Ντοντς του Πανεπιστημίου Κονκόρντια στο Μόντρεαλ.

https://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwjU5IyY3frMAhWrBsAKHfW-A9AQFggmMAE&url=http%3A%2F%2Fwww.humanrightscolumbia.org%2Fsites%2Fdefault%2Ffiles%2Fdocuments%2Fahda%2Fpolitical_apologies.pdf&usg=AFQjCNHIq8g4rwC9I0GNRROdz2R6HpV3AQ&sig2=Dsq2hGIeSdRleIlRyiWYhg