Είναι 11 Σεπτεμβρίου 1973. Στη Χιλή εκδηλώνεται το πραξικόπημα του στρατηγού Αουγκούστο Πινοσέτ για την ανατροπή του σοσιαλιστή προέδρου της χώρας Σαλβαντόρ Αλιέντε. Τα στρατιωτικά τμήματα των πραξικοπηματιών εισβάλλουν σε διάφορα κτίρια προκειμένου να συλλάβουν όσους θεωρούν εμπόδιο στις επιδιώξεις τους για την κατάληψη της εξουσίας με τη βία. Ένας από τους πιο σημαντικούς τέτοιους ανθρώπους είναι ο Βίκτορ Χάρα. Προσωπικότητα πολύπλευρη και χαρισματική ο Χάρα είναι για τους Χιλιανούς ένα πραγματικό σύμβολο. Μουσικός, τροβαδούρος, με τα τραγούδια του να μιλούν για την αγάπη, την ειρήνη και την κοινωνική αδικία. Από αυτόν εμπνεύστηκαν μια μεγάλη σειρά τραγουδοποιών που αναγέννησαν τη μουσική της Χιλής. Άνθρωπος του θεάτρου, σκηνοθέτης και ηθοποιός με σπουδαίες περγαμηνές στον τομέα αυτό. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σαντιάγο και κοινωνικός ακτιβιστής για την υποστήριξη των κοινωνικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ενεργός υποστηρικτής της αριστερής πολιτικής του Προέδρου Αλιέντε και έπειτα από όλα αυτά «κόκκινο πανί» για τους χουντικούς του Πινοσέτ. Το βράδυ της εκδήλωσης του πραξικοπήματος ο Χάρα κλείνεται στο κτίριο του Πανεπιστημίου μαζί άλλους καθηγητές και φοιτητές και ο ίδιος τραγουδά όλη τη νύχτα για να τους ανυψώσει το ηθικό. Την επόμενη ημέρα, οι στρατιώτες εισβάλλουν στο κτίριο και συλλαμβάνουν όσους βρίσκονται εκεί, ανάμεσά τους και τον Βίκτορ Χάρα. Η συνέχεια γράφεται στο Στάδιο της Χιλής, όπου συγκεντρώνονται από το στρατό χιλιάδες πολιτικών κρατουμένων.
Οι στρατιώτες ξεχωρίζουν τον Χάρα, που ήταν πολύ αναγνωρίσιμος και τον υποβάλλουν δημόσια σε φρικτά βασανιστήρια. Σε μια επίδειξη σαδισμού πολτοποιούν ένα-ένα τα δάκτυλα των χεριών του και έπειτα τον χλευάζουν ζητώντας του να παίξει κιθάρα. Στη συνέχεια ένας αξιωματικός τον πυροβολεί στο κεφάλι με τη μέθοδο της «ρώσικης ρουλέτας», ενώ ένας άλλος γαζώνει το σώμα του με σαράντα σφαίρες. Έπειτα, το πτώμα του κρεμιέται στην είσοδο του Σταδίου για να το βλέπουν οι άλλοι κρατούμενοι. Αργότερα το σώμα του στοιβάζεται μαζί με εκατοντάδες άλλα πτώματα δολοφονημένων κρατουμένων και στο τέλος πετιέται σε ένα απόμερο δρόμο μιας παραγκούπολης έξω από το Σαντιάγο. Εκεί αναγνωρίζεται από κάποιους κατοίκους, που ειδοποιούν τη σύζυγό του. Εκείνη τρέχει να παραλάβει τη σορό του και αφού τον κηδεύει κρυφά, σπεύδει να φύγει στην εξορία.
Ο Βίκτορ Χάρα με τη σύζυγό του Τζόαν και τις κόρες του Αμάντα και Μανουέλα.
Από τότε έχουν περάσει 45 χρόνια. Ο Βίκτορ Χάρα έχει γίνει παγκόσμιο σύμβολο, ιδιαίτερα στο χώρο των καλλιτεχνών. Κάθε χρόνο από το θάνατό του υμνείται σε τραγούδια, ποιήματα, λογοτεχνικά, θεατρικά, κινηματογραφικά και εικαστικά έργα. Από τον Λένον και τον Σπρίγκστιν, τους U2 τους Calexico, οι μουσικοί έχουν υμνήσει τη μνήμη του. Η δημοκρατία έχει αποκατασταθεί στη Χιλή έπειτα από πολλά χρόνια. Τι έγινε όμως για την απόδοση δικαιοσύνης για τη δολοφονία του; Η δικτατορία του Πινοσέτ κράτησε σχεδόν μέχρι το θάνατό του το 2006. Αυτό με τη σειρά του κατέστησε δυσχερέστατες τις όποιες ενέργειες για τη δίωξη των υπαιτίων για εγκλήματα στη διάρκεια της δικτατορίας του Πινοσέτ. Ήδη, οι όποιες κατηγορίες εναντίον του Πινοσέτ και των συνεργών του μπήκαν όπως-όπως στο αρχείο.
Ο δικτάτορας Αουγκούστο Πινοσέτ
Η οικογένεια του Βίκτορ Χάρα, δηλαδή η σύζυγός του Τζόαν και οι δύο κόρες του Μανουέλα και Αμάντα, βρήκαν συμπαράσταση από μια αμερικανική οργάνωση νομικών με έδρα το Σαν Φρανσίσκο που ονομάζεται «Κέντρο για τη Δικαιοσύνη και την Απόδοση Ευθυνών», η οποία ασχολείται με τη δίωξη υπευθύνων για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, γενοκτονίες, βασανιστήρια και εγκλήματα πολέμου.
Η Τζόαν Χάρα με τις κόρες της στο δικαστήριο του Μαϊάμι
Από το 2008 στη Χιλή απαγγέλθηκαν κατηγορίες αρχικά κατά δύο στρατιωτικών και στη συνέχεια κατά οκτώ ακόμη άλλων. Οι διαδικασίες δίωξης προχωρούν με ρυθμούς χελώνας. Μεταξύ των άλλων διατάχθηκε η εκταφή της σορού του Βίκτορ Χάρα για να υπάρξουν περισσότερα στοιχεία, πράγμα που έδωσε τουλάχιστον την ευκαιρία να γίνει μια μεγαλοπρεπής νέα κηδεία του το 2009. Αλλά από πρακτικό αποτέλεσμα μηδέν… Το 2012, τελικά απαγγέλθηκε κατηγορία για τη δολοφονία του Χάρα στον απόστρατο αξιωματικό Πέδρο Μπαριέντες Νούνιες, που ταυτοποιήθηκε από πλήθος αυτοπτών μαρτύρων ως ο επικεφαλής των βασανιστών αλλά και εκείνος, που πυροβόλησε τον Χάρα στο κεφάλι. Ο Νούνιες, που έχει διαφύγει από τη Χιλή και ζει μόνιμα στο Μαϊάμι παραπέμφθηκε σε δικαστήριο της Φλόριντα στις ΗΠΑ ως εναγόμενος σε αστική δίκη αποζημίωσης της οικογένειας Χάρα. Η δίκη άρχισε το 2015 και τελείωσε ένα χρόνο αργότερα. Ο Νούνιες υποστήριξε ότι δεν είχε καμία σχέση με το φόνο του Χάρα και ότι ούτε κάν τον ήξερε. Οι ισχυρισμοί του απορρίφθηκαν και το δικαστήριο επιδίκασε στην ενάγουσα οικογένεια της Τζόαν Χάρα και των θυγατέρων της ως αποζημίωση το ποσό των 28 εκ. δολλαρίων, το οποίο δεν πρόκειται φυσικά να εισπράξουν από τον εναγόμενο, ο οποίος δήλωσε «ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος»… Πρόκειται φυσικά για μια ηθική δικαίωση έπειτα από 43 χρόνια. Έχει επίσης ζητηθεί η έκδοση του Νούνιες στη Χιλή για να δικαστεί εκεί για το ποινικό μέρος της υπόθεσης, πλην όμως ούτε αυτό μέχρι σήμερα έχει ολοκληρωθεί.
Ο Πέδρο Μπαριέντες Νούνιες
Καθώς τα χρόνια περνούν, το αίτημα για απόδοση δικαιοσύνης για τα εγκλήματα της χούντας του Πινοσέτ μοιάζει να χάνεται στη ροή του χρόνου. Όμως για εκατομμύρια ανθρώπους σε όλη τη Γη ο Βίκτορ Χάρα αποτελεί μια μοναδική φιγούρα στο μαρτυρολόγιο όσων χάθηκαν υπερασπιζόμενοι ειρηνικά τις ιδέες τους.
Ο Μπάρι Μάνιλοου είναι η προσωποποίηση του αμφιλεγόμενου καλλιτέχνη. Εκατομμύρια τον έχουν λατρέψει και έχουν αγοράσει φανατικά τους δίσκους του τα προηγούμενα σχεδόν 50 χρόνια, ανεβάζοντάς τον στις θέσεις με τους πλέον εμπορικούς μουσικούς στην ιστορία. Από την άλλη, για εκατομμύρια άλλους μουσικόφιλους είναι η προσωποποίηση του ξενέρωτου, σιροπιαστού και γλυκανάλατου τραγουδιστή, που συγκινεί υπέργηρες αμερικάνες συνταξιούχους (στην καλύτερη περίπτωση). Όσοι τον αντιπαθούν έχουν κυκλοφορήσει πλήθος από ανέκδοτα, όπως αυτά με τον Τσακ Νόρρις, με τα οποία ο ίδιος διασκεδάζει (όπως και ο Τσακ με τα δικά του). Προσωπικά συντάσσομαι με τους θαυμαστές του, ότι κι αν λένε οι υπόλοιποι. Θεωρώ ότι είναι ένας μεγάλος μουσικός με γνήσιο ταλέντο, ένας σπουδαίος περφόρμερ και σίγουρα ένας από αυτούς που είτε μας αρέσει είτε όχι έγραψαν την ιστορία της ποπ μουσικής στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα. Ακόμη και στα άγρια χρόνια του πανκ και του νιου γουέιβ, κάπου στην άκρη της δισκοθήκης μου υπήρχε σαν καλά κρυμμένο ένοχο μυστικό ή ακόμη καλύτερα σαν ένοχη απόλαυση το «Even Now» του Μπάρι Μάνιλοου (1978).
Ο Μάνιλοου εκείνη την εποχή έπιανε το ζενίθ της καριέρας του, το οποίο ουδέποτε ξεπέρασε. Και το έπιασε με αυτό τον καταπληκτικό δίσκο. Ένα έργο που είναι ποτισμένο με την ατμόσφαιρα της νυχτερινής Νέας Υόρκης. Όντας βέρος νεοϋορκέζος από το Μπρούκλιν, πιθανόν χωρίς να το επιδιώκει, μας μεταφέρει στους χώρους της νύχτας αυτής της μαγικής πόλης, μέσα από διάφορα σκηνικά που έχουν να κάνουν φυσικά με τον έρωτα. Η μουσική με πολλά στοιχεία τζαζ. Ρωμαλέα πνευστά και πιάνο κυριαρχούν. Η βαριά σκιά του Φρανκ Σινάτρα πλανάται στα φωνητικά.
Αλλά πριν φτάσει εκεί μας πετάει σαν δόλωμα στην αρχή ένα ελαφρώς παράταιρο με τον υπόλοιπο δίσκο mega-hit, το περίφημο «Copacabana». Νιώθοντας την πίεση της εποχής, τότε που μεσουρανούσε η ντίσκο, σκάρωσε αυτό το εθιστικά υπέροχο χορευτικό υβρίδιο, που κατέληξε να γίνει η μεγαλύτερη επιτυχία του. Όμως, το «Copacabana», που ποτέ δεν προσέχουμε τους στίχους του δεν είναι απλά ένα χορευτικό τραγουδάκι. Διηγείται μια ερωτική ιστορία πάθους, ζήλιας, καταστροφής και εντέλει παρακμής με πρωταγωνιστές τρεις χορευτές τη Λόλα, τον Τόνι και τον Ρίκο, στο ομώνυμο κλαμπ της Αβάνας.
Από εκεί και μετά αρχίζει μια σειρά από υπέροχες ερωτικές μπαλάντες, που η καθεμία από αυτές αναφέρεται σε κάποια κατάσταση ερώτων και σχέσεων υπό το φάσμα του χωρισμού. Κάποιες ταιριάζουν όταν έχεις χωρίσει, όταν ετοιμάζεσαι να χωρίσεις ή όταν βλέπεις το χωρισμό να έρχεται. Το ομώνυμο «Even Now», όταν παρόλο που έχεις ξαναφτιάξει τη ζωή σου σκέφτεσαι ακόμα την/τον «πρώην», ο χαμένος έρωτας, που δεν ξεπερνάς ποτέ. Το «I Was A Fool To Let You Go», όταν έχεις μετανιώσει πικρά που πήρες εσύ την πρωτοβουλία για ένα χωρισμό (όλα τα έχεις σκεφτεί λάθος, άστα να πάνε….ενώ η αίσθηση του αλκοόλ και της νύχτας είναι παρούσα) ενώ την ένταση κορυφώνει ένα καταπληκτικό μπαράζ από πνευστά. Το «Where Do I Go From Here», όταν σε τυλίγει η απελπισία της μοναξιάς μετά το χωρισμό, ένα υπέροχο τραγούδι, που έχουν ερμηνεύσει εξαιρετικά και το ντουέτο της κάντρι England Dan & John Ford Coley. Το «Leaving In The Morning», όταν παίρνεις τη δύσκολη απόφαση του χωρισμού και ένα πρωί, απλά φεύγεις… Εξαιρετικά στις περιγραφές τους τα δύο επόμενα τραγούδια: το αγαπημένο μου «Losing Touch», όπου περιγράφεται με «χειρουργική ακρίβεια» και ολοζώντανα η επώδυνη διαδικασία της αποξένωσης δύο συντρόφων και το «Starting Again», που πραγματεύεται την κατάσταση να έχετε χωρίσει, ο άλλος να σε «δουλεύει» για μια ακόμη φορά δίνοντάς σου ελπίδες ότι άλλαξε μυαλά και μπορείτε να ξαναδοκιμάσετε μαζί αλλά επιτέλους να τον έχεις ξεπεράσει και να μην «τσιμπάς».
Μικρό αριστούργημα και το «Linda Song»: η σκληρή ιστορία κάποιου, που έχει δίπλα του μια γυναίκα, που τον αγαπά πραγματικά και αυτός δεν της δίνει σημασία. Αυτή τον στηρίζει, τον βοηθά, του συμπαραστέκεται, αλλά ο τύπος είναι τόσο κάθαρμα, που στην πρώτη δυσκολία την παρατά και φεύγει. Εδώ ακόμη και ένα από τα πιο όμορφα τραγούδια των ’70ς: «I Can’t Smile Without You», που πρόλαβε να το ερμηνεύσει υπέροχα δύο χρόνια νωρίτερα η μοναδική Κάρεν Κάρπεντερ, όμως περισσότερο γνωστή έγινε η εκτέλεση του Μπάρι Μάνιλοου. Υπάρχουν και δύο ερωτικά τραγούδια αφοσίωσης χωρίς χωρισμούς και τα σχετικά: «Somewhere In The Night» και » I Just Wanna Be The One In Your Life» (forever, for always…συνεχίζει ο στίχος). Θα μπορούσαν να ακουστούν σαν δύο γλυκανάλατες μπαλάντες του τύπου «Σ’αγαπώ-Μ’αγαπάς-Αγαπιόμαστε», όμως η μεστή ερμηνεία και η σπουδαία ενορχήστρωση δεν αφήνουν τέτοια περιθώρια. Αισθάνεται κανείς ότι εδώ όσα ακούγονται έχουν βαρύτητα και σημασία.
Αυτός ο δίσκος ξεκινά μια βόλτα από τη νύχτα της Νέας Υόρκης και αφού μας περάσει από όσα προηγήθηκαν, κάποια στιγμή ξημερώνει. Το υπέροχο «Sunrise» κλείνει περιγράφοντας ακριβώς τη σκηνή στο εξώφυλλο: ο ήλιος ανατέλλει πάνω από τη γραμμή του ορίζοντα και τον ωκεανό, ξεκινώντας μια ακόμη ημέρα. Στη διάρκειά της αμέτρητοι άνθρωποι θα ερωτευθούν και θα προχωρήσουν μαζί, ενώ άλλοι πολλοί θα αποξενωθούν και θα χωρίσουν. Και ούτω καθεξής…
«Το να πεθάνεις δε συνιστά απώλεια. Το να ζήσεις δεν έχει κανένα όφελος»
Ήταν πάντα χαμογελαστός. Το χαμόγελο σπάνια έφευγε από το πρόσωπό του. Τις περισσότερες φορές ήταν μια υποψία μειδιάματος, έδινε όμως την εντύπωση ενός πρόσχαρου ανθρώπου. Το όνομά του ήταν Σαλότ Σορ, όμως κανείς πια δεν τον γνωρίζει με αυτό. Η ανθρωπότητα τον θυμάται ως ένα από τους πλέον αιμοσταγείς δικτάτορες της παγκόσμιας ιστορίας με το «nome de guerre» του: «Πολ Ποτ».
Σαλότ Σορ, γνωστός ως Πολ Ποτ
Το βιβλίο «Πολ Ποτ – Ανατομία ενός εφιάλτη» (εκδόσεις «Μοντέρνοι Καιροί»-μετάφραση Τιτίνα Σπερελάκη), γράφτηκε από το βρεττανό δημοσιογράφο Φίλιπ Σορτ, ανταποκριτή του BBC επί 20 χρόνια στη ΝΑ Ασία και είναι προϊόν μιας εξαντλητικής επιτόπιας έρευνας, που διήρκεσε πολλά χρόνια. Για όποιον δεν είναι φίλος των ιστορικών συγγραμμάτων μπορεί να αποδειχθεί δύσκολο και κουραστικό. Πολλά ονόματα, πολλές τοποθεσίες, άπειρες παραπομπές σε πηγές, όλα απαραίτητα για την ιστορική τεκμηρίωση. Απαιτείται ακόμη να έχει κανείς μια βασική εξοικείωση με τα γεωπολιτικά γεγονότα της περιοχής της Νοτιοανατολικής Ασίας από το 1945 και μετά. Ξεκινώντας την ανάγνωση, ας πούμε ότι ήξερα τα πολύ βασικά σε επίπεδο γεγονότων και προσώπων. Σε κάθε περίπτωση ήθελα να ξεκαθαρίσω και φυσικά να μάθω πολλά ακόμη για το δράμα της Καμπότζης: τι προηγήθηκε και κυρίως τι συνέβη εκείνη τη μοιραία τετραετία 1975-1979, όταν τρία εκατομμύρια άνθρωποι εξοντώθηκαν στο όνομα μιας «ουτοπίας», συνώνυμης με τους χειρότερους εφιάλτες της ανθρωπότητας.
Το βιβλίο του Φίλιπ Σορτ δεν είναι μόνο η βιογραφία του Πολ Ποτ, αλλά εκτείνεται σε όλη την ιστορία της Ινδοκίνας από το 1930 και μετά, παρέχοντας έτσι το περίπλοκο πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε το φαινόμενο των Ερυθρών Χμέρ. Ο Σαλότ Σορ ήταν γόνος μιας εύπορης οικογένειας της Καμπότζης. Γεννήθηκε το 1925 σε μια πόλη στα νότια της χώρας, η οποία τότε βρισκόταν κάτω από την αποικιακή διακυβέρνηση της Γαλλίας, όπως και η υπόλοιπη Ινδοκίνα (Βιετνάμ και Λάος). Από μικρός ήρθε σε επαφή με το Βουδισμό Θεραβάντα, μια από τις πιο ακραίες όψεις της θρησκείας αυτής, που πρεσβεύει απλότητα, ολιγάρκεια, απόλυτη πίστη και υποταγή στους ανωτέρους. Λέγεται ότι αυτή του η καταβολή έπαιξε αργότερα σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής του ιδεολογίας. Φοίτησε στο πιο ευυπόληπτο σχολείο της πρωτεύουσας Πνομ Πεν, το ονομαστό Λύκειο Σισοβάτ. Όμως, κατά το κοινώς λεγόμενο «δεν τα έπαιρνε τα γράμματα» και έτσι η οικογένειά του το 1949 τον έστειλε στο Παρίσι για να σπουδάσει ηλεκτρολόγος σε τεχνική σχολή. Εκεί γνώρισε και άλλους νεαρούς Καμποτζιανούς, οι περισσότεροι παιδιά αριστοκρατικών οικογενειών και παράλληλα ήρθε σε επαφή με τις ιδέες του μαρξισμού και έγινε μέλος του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Εντάχθηκε ακόμη στο «Μαρξιστικό Κύκλο» των Καμποτζιανών, ο οποίος ήταν και η «μαγιά» για τη δημιουργία αργότερα του κινήματος των Ερυθρών Χμερ. Ο Σαλότ Σορ ήταν ο πρώτος από αυτούς που επέστρεψε στην Καμπότζη το 1953 χωρίς να καταφέρει να τελειώσει τις σπουδές του. Πρώτο μέλημα των νεαρών επαναστατών ήταν η εκδίωξη των Γάλλων αποικιοκρατών. Για το λόγο αυτό συμμάχησαν με τους Βιετμινχ, το βιετναμέζικο απελευθερωτικό κίνημα με επικεφαλής τον Χο Τσι Μινχ. Η συμμαχία αυτή τελείωσε με την αποχώρηση των Γάλλων και τη δημιουργία των κρατών της Ινδοκίνας. Είναι πραγματικά κομβικής σημασίας η αντιπάθεια και αντιπαλότητα μεταξύ των Καμποτζιανών και των Βιετναμέζων. Ο παράγοντας αυτός έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην ιστορία που γράφτηκε στη συνέχεια και μάλιστα από την πλευρά των Ερυθρών Χμερ έφθανε στα όρια της ψύχωσης. Τους Γάλλους διαδέχθηκαν στην Ινδοκίνα οι Αμερικανοί, για να στηρίξουν τους αντικομμουνιστές της περιοχής. Έτσι το Βιετνάμ χωρίστηκε σε Βόρειο και Νότιο, ενώ ο πόλεμος συνεχίστηκε για τα επόμενα χρόνια μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970.
Ο Σιχανούκ (δεύτερος από δεξιά) με τη γαλλίδα σύζυγό του και στελέχη των Ερυθρών Χμερ (1973)
Στην Καμπότζη κυριαρχούσε η φυσιογνωμία του πρίγκηπα Νοροντόμ Σιχανούκ, που ήταν ο ηγέτης της χώρας. Ο Σιχανούκ αποτελεί μια μοναδική περίπτωση πολιτικού, που κυμαινόταν ανάμεσα στον αυταρχισμό και τη δημοκρατία, τον φιλοκομμουνισμό και την παραδοσιακή μοναρχία, προσπαθώντας να τους έχει όλους ευχαριστημένους και να τα έχει καλά με όλους μέσα και έξω από την Καμπότζη. Ο βασικός στρατηγικός του σύμμαχος ήταν η μαοϊκή Κίνα, προσπαθούσε όμως να κρατά ισορροπίες και με τους Αμερικανούς. Όσο για την ομάδα του Πολ Ποτ, τους έβλεπε με συμπάθεια και προσπαθούσε να τους έχει υπό έλεγχο. Μάλιστα ήταν αυτός που τους βάφτισε «Ερυθρούς Χμερ» (Khmer Rouge). Πληροφοριακά, η σωστή προφορά είναι «Κμερ», έχει επικρατήσει όμως το «Χμερ». Οι Ερυθροί Χμερ όμως είχαν άλλα σχέδια και φρόντισαν να ανοίξουν και αυτοί διαύλους συνεργασίας με το προς τους ίδιους πλησιέστερο ιδεολογικά κράτος, τη μαοϊκή Κίνα. Οι Κινέζοι ηγέτες και μάλιστα οι πιο σώφρονες και σοβαροί από αυτούς όπως ο πρωθυπουργός Τσου Εν Λαι και ο μετέπειτα ηγέτης Ντεγκ Χσιαοπίνγκ ήταν επιφυλακτικοί με την ιδεολογική εξαλλοσύνη των Ερυθρών Χμερ.
Ο δικτάτορας Λον Νολ κυβέρνησε την Καμπότζη από το 1970 μέχρι το 1975.
Παρά τις «ακροβατικές» ικανότητες του Σιχανούκ, το πολύ κολλητιλίκι με τους κομμουνιστές δυσαρέστησε τις ΗΠΑ, οι οποίες τον ανέτρεψαν με πραξικόπημα, οργανωμένο από τον αμερικανόφιλο στρατηγό Λον Νολ, που κυβέρνησε μέχρι το 1975 με στυγνά δικτατορικό τρόπο την Καμπότζη. Όλα τα προηγούμενα χρόνια οι Ερυθροί Χμερ κινούνταν ανάμεσα στην επίσημη πολιτική και το αντάρτικο. Μετά την ανατροπή του Σιχανούκ, που κατέφυγε στην Κίνα, οι Ερυθροί Χμερ ξεκίνησαν στις ζούγκλες της Καμπότζης έναν ανελέητο πόλεμο για την κατάληψη της εξουσίας. Η ώρα αυτή έφθασε στις 17 Απριλίου 1975.
Στρατιώτες των Ερυθρών Χμερ πανηγυρίζουν την κατάληψη της Πνομ Πεν (17.4.1975)
Οι Ερυθροί Χμερ μπήκαν στην πρωτεύουσα Πνομ Πεν, όπου έγιναν δεκτοί με ενθουσιασμό από τους ανυποψίαστους κατοίκους της. Την επόμενη όμως ημέρα άνοιξαν οι πύλες της Κολάσεως. Η διοίκηση των Ερυθρών Χμερ ανακήρυξε την ίδρυση της «Δημοκρατίας της Καμπουτσέα» και το…μηδενισμό του χρόνου, με την έναρξη του Έτους Μηδέν για την ιστορία της χώρας. Ταυτόχρονα διατάχθηκε η εκκένωση της Πνομ Πεν και όλων των πόλεων της χώρας από τους κατοίκους τους. Χωρίς καμία εξαίρεση, τα τρία εκατομμύρια κατοίκων της πρωτεύουσας και εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπων από όλη τη χώρα οδηγήθηκαν στην ύπαιθρο για να εργαστούν στα αγροκτήματα.
Η εκκένωση της Πνομ Πεν (Απρίλιος 1975)
Η Πνομ Πεν, μια πρωτεύουσα που διακρινόταν για τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της, μετατράπηκε για τα επόμενα χρόνια σε έρημη πόλη φάντασμα. Ατελείωτα καραβάνια ανθρώπων όδευαν προς την ύπαιθρο χωρίς να τους επιτραπεί να πάρουν μαζί τους οτιδήποτε εκτός από ελάχιστα υπάρχοντα.
Όσοι αρνούνταν να φύγουν εκτελούνταν επιτόπου, όπως και όσοι καθυστερούσαν. Από την «‘Έξοδο» αυτή δεν εξαιρέθηκαν, οι ανάπηροι, οι ηλικιωμένοι, τα μικρά παιδιά, οι ασθενείς ακόμη και οι νοσηλευόμενοι στα νοσοκομεία. Οι κάτοικοι της χώρας χωρίστηκαν σε δύο κατηγορίες: τους «Παλαιούς Ανθρώπους», δηλαδή όσοι ήταν ήδη αγρότες και θα αποτελούσαν την κυρίαρχη τάξη και τους «Νέους Ανθρώπους», δηλαδή τους νεοφερμένους στην ύπαιθρο, των οποίων η θέση ήταν κατώτερη. Το πλαίσιο της μαρξιστικής ανάλυσης του Πολ Ποτ ήταν απλό: σε μια καθαρά αγροτική χώρα όπως η Καμπότζη, οι αγρότες («Παλαιοί Άνθρωποι») θα αντικαθιστούσαν το εργατικό προλεταριάτο, που δεν υπήρχε και ήταν αυτοί που θα έκαναν την επανάσταση, εγκαθιδρύοντας έναν καθαρά αγροτικό κομμουνισμό, στον οποίο τα φτωχότερα στρώματα της αγροτιάς θα είχαν την εξουσία. Στα αγροκτήματα των Ερυθρών Χμερ πέθαναν από τις κακουχίες και τον υποσιτισμό εκατομμύρια άνθρωποι τα επόμενα τέσσερα χρόνια. Η ταινία «The Killing Fields» είναι ανεξίτηλα χαραγμένη στη μνήμη όσων την είδαμε.
Στο καθεστώς που επέβαλαν οι Ερυθροί Χμέρ και στο όνομα της απόλυτης ισότητας δεν είχαν θέση και εξολοθρεύτηκαν γιατροί, δικηγόροι, δάσκαλοι, μηχανικοί και όλοι γενικά οι επιστήμονες, καθώς η αστική τους προέλευση θεωρήθηκε απειλή για τη νέα κοινωνία. Τα χρήματα και οι Τράπεζες καταργήθηκαν καθώς επίσης η μουσική και το ραδιόφωνο. Έκλεισαν πανεπιστήμια, σχολεία, νοσοκομεία και εργοστάσια. Κάθε πλευρά της ζωής των ανθρώπων ρυθμιζόταν από το καθεστώς: κανείς δε μπορούσε ελεύθερα να μετακινηθεί, να εργαστεί, να διαλέξει σύζυγο ή να φορέσει ρούχα της αρεσκείας του πέρα από τη στολή των Ερυθρών Χμερ. Άνθρωποι εκτελέστηκαν επειδή μιλούσαν μια ξένη γλώσσα, φορούσαν γυαλιά, γελούσαν, έκλαιγαν ή έδειχναν αισθήματα αγάπης και συμπόνιας για άλλο άτομο. Όπως ήταν αναμενόμενο, απαγορεύτηκε κάθε μορφής θρησκεία και χιλιάδες βουδιστές μοναχοί εξοντώθηκαν, μαζί με 8.000 χριστιανούς και σχεδόν το σύνολο της μουσουλμανικής μειονότητας των Τσαμ. Παράλληλα, εξαπολύθηκε ρατσιστικό πογκρόμ εναντίον των εθνικών μειονοτήτων της χώρας (Κινέζοι, Βιετναμέζοι και Ταϊλανδοί).
Ο Πολ Ποτ σε πορεία στη ζούγκλα. Φορά στο λαιμό το «κραμά», το χαρακτηριστικό μαντήλι των Ερυθρών Χμερ. Με το λευκό πουκάμισο ο Νούον Τσέα, δεύτερος στην ιεραρχία.
Από την ηλικία των οκτώ ετών τα παιδιά αποχωρίζονταν από τις οικογένειές τους και ζούσαν σε ειδικά στρατόπεδα εκπαίδευσης όπου διδάσκονταν ότι η πραγματική τους οικογένεια ήταν η «Ανγκάρ», δηλαδή το καθεστώς και ότι όλοι οι υπόλοιποι ήταν εχθροί, που θα έπρεπε να τους εξολοθρεύσουν. Με αυτή την πλύση εγκεφάλου στα παιδιά επιδίωκαν να δημιουργήσουν ένα αφοσιωμένο αδίστακτο στρατό. Πράγματι, η στρατιωτική δύναμη των Ερυθρών Χμερ κατά κύριο λόγο αποτελούνταν από νεαρούς στρατιώτες, εφήβους ακόμη και μικρά παιδιά.
Το κέντρο βασανιστηρίων και εκτελέσεων S-21 Τούολ Σλένγκ
Οι δολοφονίες έγιναν πραγματική βιομηχανία. Όπως συμβαίνει συχνά με τους τυράννους, έτσι και ο Πολ Ποτ κατατρύχονταν από την αρρωστημένη εμμονή της εναντίον του συνομωσίας. Εκατοντάδες ηγετικά στελέχη των Ερυθρών Χμερ δολοφονήθηκαν με δική του διαταγή με την υποψία της προδοσίας. Ο Πολ Ποτ σταδιακά διέταξε την εξόντωση όλων των στενών συνεργατών του, τους οποίους υποψιαζόταν ότι συνωμοτούσαν εναντίον του. Πρωτοκλασάτα ονόματα του καθεστώτος εξολοθρεύτηκαν, πολλοί από τους οποίους ήταν ιδρυτικά στελέχη (Βορν Βετ, Σο Πιμ, Σον Σεν, κ.α.). Το πρώην σχολικό συγκρότημα Τούολ Σλένγκ στην Πνομ Πεν μετατράπηκε σε κέντρο βασανιστηρίων και εκτελέσεων με την κωδική ονομασία S-21. Εκεί υποβλήθηκαν σε φρικτά βασανιστήρια και δολοφονήθηκαν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι, ανάμεσά τους χιλιάδες γυναίκες και μικρά παιδιά. Επικεφαλής αυτού του κολαστηρίου, ο περιβόητος Ντουκ, πρώην εκπαιδευτικός, που είχε διατάξει να φωτογραφίζονται όλοι οι μελλοθάνατοι λίγα λεπτά πριν την εκτέλεσή τους. Το φωτογραφικό αυτό υλικό έχει διασωθεί και οι φωτογραφίες αυτές αποτελούν ανατριχιαστικά ντοκουμέντα.
Κρατούμενοι στο S-21 φωτογραφίζονται λίγο πριν εκτελεσθούνΚρατούμενες λίγο πριν την εκτέλεσή τους
Η συνωμοτική φύση των Ερυθρών Χμερ τους ακολουθούσε και όταν κατέλαβαν την εξουσία. Κανείς από τα στελέχη τους δεν αναφερόταν με το όνομά του αλλά με κωδικές ονομασίες όπως «Αδελφός Νούμερο Ένα» (Πολ Ποτ), «Αδελφός Νούμερο Δύο» (Νούον Τσέα), «Θείος Νούμερο Οκτώ» κ.ο.κ. Ακόμη και οι τοποθεσίες των Υπουργείων αναφέρονταν ως «Γραφείο Πέντε», «Σταθμός Δεκατέσσερα» κ.λ.π.
Η απελευθέρωση της Πνομ Πεν από τους Βιετναμέζους (Φεβρουάριος 1979).
Μέσα σε όλα αυτά επέστρεψε ως «μαριονέτα» αρχηγός του κράτους ο Σιχανούκ. Άντεξε στο διακοσμητικό αυτό ρόλο ένα χρόνο και στη συνέχεια τέθηκε σε κατ’οίκον περιορισμό. Τη λύση στο δράμα της Καμπότζης έδωσε το γειτονικό Βιετνάμ, που εισέβαλε το Φεβρουάριο του 1979στην Καμπότζη και κατέλαβε το μεγαλύτερο μέρος της χώρας, εγκαθιστώντας στην εξουσία μια κυβέρνηση φιλική προς το Βιετνάμ. Ο Πολ Ποτ και οι Ερυθροί Χμερ αποσύρθηκαν σε απόμακρες περιοχές στα δυτικά της χώρας, συνεχίζοντας τον ανταρτοπόλεμο εναντίον των φιλοβιετναμέζων νέων κυβερνητών της χώρας. Η σύντομη διακυβέρνησή τους άφησε πίσω της μια χώρα εντελώς κατεστραμμένη και σχεδόν το ένα τρίτο του πληθυσμού της νεκρούς. Είναι παραταύτα εντυπωσιακό το γεγονός ότι οι Ερυθροί Χμερ έδειξαν μια απίστευτη αντοχή στο χρόνο και με τον ένα ή τον άλλο τρόπο κατάφεραν να παίζουν ρόλο στα πράγματα της Καμπότζης πρακτικά μέχρι ακόμη και σήμερα. Αν αναρωτιέστε για την τύχη του Πολ Ποτ, δεν πέρασε και άσχημα. Ζώντας για πολλά χρόνια σε ένα καθεστώς ιδιότυπης ασυλίας στη ζούγκλα, κατάφερνε να κάνει ταξίδια στο Πεκίνο και να συναντά την κινεζική ηγεσία, παντρεύτηκε για δεύτερη φορά και έγινε πατέρας ενός κοριτσιού. Οι εντός των Ερυθρών Χμερ αντιπαλότητες τον έφεραν κάποια στιγμή σε δυσμένεια και τότε οι παλιοί του σύντροφοι θυμήθηκαν τις φρικαλεότητες, που διέπραξε σε βάρος του λαού (στις οποίες βεβαίως πρωταγωνίστησαν και οι ίδιοι). Πέρασε από δίκη και καταδικάστηκε σε ισόβια. Πέθανε λίγους μήνες αργότερα στον ύπνο του. Ένας σουηδός δημοσιογράφος τον ξετρύπωσε στη ζούγκλα και μίλησε μαζί του λίγο πριν πεθάνει. Ο Πολ Ποτ στη συνέντευξη αυτή (που τη βρίσκετε στο YouTube) πάντα χαμογελαστός και μειλίχιος κάνει τον ανήξερο για όσα συνέβησαν και λέει πως ακόμη και αν έγιναν διάφορα ανάρμοστα πράγματα δεν ήξερε τίποτε και η ευθύνη ανήκει στους υφισταμένους του.
Ο Πολ Ποτ στην τελευταία του συνέντευξη, λίγο πριν πεθάνει.
Στα χρόνια που ακολούθησαν η βαριά τραυματισμένη χώρα προσπάθησε να βρει το βηματισμό της στο σύγχρονο κόσμο. Οι Ερυθροί Χμερ βγήκαν από τις ζούγκλες και αποτελούν υπολογίσιμη πολιτική δύναμη ακόμη και σήμερα. Αρχηγός του κράτους είναι σήμερα ο γιος του Σιχανούκ. Η χώρα εξακολουθεί να είναι φτωχή. Το ψυχολογικό τραύμα της περιόδου των Ερυθρών Χμερ δεν έχει ακόμη επουλωθεί και ίσως αυτό να μη συμβεί ποτέ. Αναρωτιέται εύλογα κανείς: «Και τα εγκλήματα που φθάνουν σε επίπεδο γενοκτονίας; Θα πληρώσει ποτέ κανένας γι’αυτά;»
Κιέου Σαμφάν (αριστερά) και Νούον Τσέα στο εδώλιο του Δικαστηρίου για τη γενοκτονία της Καμπότζης.
Εδώ εγείρονται σοβαρά ερωτήματα, που έχουν προκύψει και σε άλλες υποθέσεις γενοκτονίας σχετικά με την αποτελεσματικότητα των θεσμών της απόδοσης δικαιοσύνης. Πριν λίγους μήνες εκδόθηκε η ετυμηγορία από το Διεθνές Δικαστήριο για τα εγκλήματα των Ερυθρών Χμερ, έπειτα από σχεδόν είκοσι χρόνια διαδικασίας. Μόλις τρεις από τους εν κατηγορούμενους, ηλικίας σχεδόν 90 ετών σήμερα, καταδικάστηκαν σε ισόβια δεσμά: ο Νούον Τσέα, γνωστός και ως «Αδελφός νούμερο 2», υπαρχηγός του Πολ Ποτ, ο Κιέου Σαμφάν, πρόεδρος του κράτους των Ερυθρών Χμερ και τέλος, ο Ντουκ, διαβόητος «χασάπης» και αρχιβασανιστής στη φυλακή/κέντρο βασανιστηρίων και εξόντωσης Τούολ Σλένγκ. Πολύ κακό για το τίποτε, θα σκεφτεί κανείς εύλογα. Η είδηση πέρασε απαρατήρητη, δημιουργεί όμως έντονες απορίες σχετικά με το νόημα των Διεθνών Δικαστηρίων και τη δικαιοσύνη, που αυτά αποδίδουν, 40 και πλέον χρόνια από τα γεγονότα και αφού οι περισσότεροι από τους υπόδικους έχουν αποβιώσει.
Ο Ντουκ στο εδώλιο, μάλλον πολύ αργά…
To βιβλίο του Φίλιπ Σορτ αποτελεί μια πλήρη ιστορική καταγραφή της φρικτής αυτής ιστορίας. Δεν είναι εύκολο, είναι όμως απολαυστικό εάν σου αρέσει η ιστορία. Μια ιστορία, όπως αυτή, που δείχνει πως ένας άνθρωπος με λίγες ικανότητες και χαρισματική προσωπικότητα έχοντας ενστερνιστεί μια κακοχωνεμένη από τον ίδιο ιδεολογία, μπορεί να σπείρει γύρω του τον όλεθρο. Ο Πολ Ποτ δεν ήταν φυσικά η πρώτη τέτοια περίπτωση που ξέρουμε στην παγκόσμια ιστορία. Πολύ φοβάμαι ότι δεν θα είναι και η τελευταία…
Ο Έντουαρντ Σ. Κέρτις γεννήθηκε στο Ουισκόνσιν το 1869 και από μικρό παιδί έβλεπε γύρω τους τις φυλές των Ινδιάνων Τσιπέουα και Ουινεμπάγκο. Ο ιερέας πατέρας του τον έπαιρνε μαζί του στις περιοδείες του στην ύπαιθρο της Άγριας Δύσης και έτσι είχε εξοικειωθεί πολύ με τη ζωή στη φύση. Ήταν 21 ετών το 1890 όταν τελείωσαν οι πόλεμοι του στρατού των ΗΠΑ με τους Ινδιάνους με τη σφαγή των Λακότα Σιου στη μάχη του Γούντεντ Νι στη Νότια Ντακότα. Μετά το θάνατο του πατέρα του αναζήτησε την τύχη του στο Σιάτλ, εργαζόμενος ως φωτογράφος. Άρχισε να αποκτά καλή φήμη ως φωτογράφος τοπίων και πορτραίτων. Ένα από τα πρώτα «μοντέλα» του ήταν η ογδοντάχρονη «Πριγκήπισσα Αντζελίν», κόρη του Σελθ, αρχηγού των Ινδιάνων Σκουάμις, από τον οποίο πήρε το όνομά της και η πόλη του Σιάτλ. Η Πριγκήπισσα Αντζελίν για να ζήσει σε εκείνη την ηλικία μάζευε όστρακα από την παραλία και τα πουλούσε.
Η Πριγκήπισσα Αντζελίν (1895)
Μερικά χρόνια αργότερα (1899) προσλήφθηκε ως φωτογράφος της επιστημονικής αποστολής Χάριμαν, που αποτελούσαν διακεκριμένοι ανθρωπολόγοι και εθνολόγοι και επρόκειτο να εξερευνήσει τα παράλια της Βρετανικής Κολομβίας και την Αλάσκα. Εκεί ο Κέρτις είχε την ευκαιρία να αποτυπώσει φωτογραφικά τη ζωή και τα πρόσωπα των Ινδιάνων που συνάντησε. Παράλληλα όμως παρακολούθησε τον τρόπο εργασίας και τις μεθόδους των ειδικών επιστημόνων, τις οποίες και διδάχθηκε με αυτό τον εμπειρικό τρόπο.
O Εσκάντι των Απάτσι (1903)
Μετά την επιστροφή του από την Αλάσκα άρχισε να περιπλανάται μόνος του στις περιοχές των Μεγάλων Πεδιάδων, όπου κατοικούσαν Ινδιάνοι και να μένει μαζί τους καταγράφοντας τα έθιμα, τη ζωή τους, τις παραδόσεις, τους πάμπολλους μύθους τους, τις τελετές τους και τα τραγούδια τους. Και εννοείται, φωτογραφίζοντας στιγμιότυπα και πρόσωπα. Οι Ινδιάνοι εκείνη την εποχή είχαν καταλάβει ότι βρισκόντουσαν πολύ κοντά στον αφανισμό. Μετά το τέλος των πολέμων, νικημένοι και ταπεινωμένοι, είχαν περιοριστεί σε οριοθετημένες περιοχές και οι κάποτε περήφανες και αγέρωχες φυλές τους είχαν αρχίσει να αποδεκατίζονται. Τόσο ο Κέρτις όσο και οι ίδιοι οι Ινδιάνοι κατάλαβαν ότι έπρεπε να διασωθεί στη μνήμη κάτι από την παρουσία και την ιστορία τους. Έτσι με προθυμία ανταποκρίθηκαν στην προσπάθεια του Κέρτις, τον οποίο θεωρούσαν δικό τους άνθρωπο. Η οικειότητα του Κέρτις με τις φυλές των Ινδιάνων έφθασε στο απόγειό της όταν οι Σιου του επέτρεψαν να συμμετέχει σε μια από τις πιο ιερές τελετές τους, το Χορό του Φιδιού και είναι ο μοναδικός λευκός που έχει τύχει αυτής της τιμητικής μεταχείρισης μέχρι σήμερα.
Αρχηγοί Σιου (1905)
Η προσπάθεια του Κέρτις κίνησε την προσοχή μεγιστάνα των σιδηροδρόμων Τζον Πιρπόιντ Μόργκαν. Ο Μόργκαν υπήρξε ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους στην ιστορία της Αμερικής. Μετεξέλιξη των επιχειρήσεών του είναι o σημερινός κολοσσός «Morgan Stanley». Φαίνεται ότι ο Μόργκαν είχε κάποιες τύψεις για το γεγονός ότι η επέλαση των σιδηροδρόμων του προς τη Δύση κατέστρεψε τους τόπους, όπου ζούσαν επί αιώνες οι φυλές των Ινδιάνων. Ιδιαίτερα, για την κατασκευή των σιδηροδρόμων κρίθηκε σκόπιμο να θανατωθούν μέσα σε λίγες δεκαετίες πάνω από 20 εκατομμύρια βίσονες, ένα ζώο που ήταν το Α και το Ω για την επιβίωση των Ινδιάνων στις Μεγάλες Πεδιάδες.
Τζον Πίρποϊντ Μόργκαν
‘Ετσι λοιπόν ο Μόργκαν πλησίασε τον Κέρτις το 1906 και του πρότεινε να του χρηματοδοτήσει το εγχείρημα της καταγραφής και φωτογράφισης των Ινδιάνων. Ο Κέρτις εκείνη την εποχή ήθελε απελπισμένα χρήματα, καθώς είχε ξοδέψει τις λιγοστές δικές του οικονομίες. Ο Μόργκαν του έδωσε 75.000 δολάρια για πέντε χρόνια και επειδή ήταν αρκετά τσιγκούνης, το ποσό αυτό δεν ήταν φιλανθρωπική δωρεά αλλά κάτι σαν δάνειο, που ο Κέρτις όφειλε να επιστρέψει από τα έσοδα της έκδοσης που θα προέκυπτε.
Άνδρας Απάτσι σε ποτάμι της Αριζόνα (1910)
Με ανανεωμένο κουράγιο ο Κέρτις τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια διέσχισε 125 φορές (!!!) την περιοχή δυτικά του Μισισιπή από το Μεξικό μέχρι την Αλάσκα, καταγράφοντας και φωτογραφίζοντας ακούραστα συνολικά 80 φυλές Ινδιάνων με μεθοδικότητα και αφοσίωση. Στο τέλος της προσπάθειάς του είχε συνολικά αποκομίσει 40.000 φωτογραφίες σε αρνητικά (κατόρθωμα αδιανόητο για την εποχή) καθώς και 10.000 ινδιάνικα τραγούδια, πολλά από τα οποία ήταν ηχογραφημένα σε κυλίνδρους Έντισον. Ακόμη πλήθος γραπτών σημειώσεων και παρατηρήσεων για τη ζωή και τις παραδόσεις των Ινδιάνων.
Μέλη της φυλής Κιβακούτλ κοντά στο σημερινό Βανκούβερ, προσέρχονται σε γάμο (1914).
Ο Γολγοθάς του Κέρτις όμως δεν είχε τελειώσει μόνο με την πολύχρονη κοπιαστική περιήγησή του. Η εκτύπωση και έκδοση όλου αυτού του υλικού ήταν ένα ακόμη υπεράνθρωπο εγχείρημα. Έγινε τμηματικά από το 1907 μέχρι το 1930. Συνολικά το έργο αποτελείται από 20 τόμους και επιπλέον 5 μεγάλου σχήματος άλμπουμ με 35 γκραβούρες το καθένα σε πολυτελές χαρτί ολλανδικής και ιαπωνικής προέλευσης. Είχε υπολογιστεί αρχικά να εκδοθούν 500 αντίτυπα από το συνολικό έργο, κανείς όμως δεν ξέρει πόσα τελικά βγήκαν στην αγορά. Αυτό που είναι γνωστό είναι ότι αγοράστηκαν 272 αντίτυπα στην τιμή των 3.000 δολαρίων το καθένα. Είκοσι από αυτά πήγαν βάσει συμφωνίας στο χορηγό Μόργκαν, ο οποίος λέγεται ότι κατέληξε να πληρώσει συνολικά για το έργο κάπου 400.000 δολάρια.
Το σύνολο των τόμων του «North American Indian»
Το έργο προλογίζει ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Θίοντορ Ρούσβελτ. Στο σύντομο κείμενό του επαινεί τον Κέρτις για το επίτευγμά του, το οποίο θεωρεί μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας και διασώζει την ιστορική μνήμη των Ινδιάνων. Ο ίδιος βέβαια πριν από τριάντα χρόνια περιέγραφε τους Ινδιάνους ως «τεμπέληδες, ζητιάνους, μεθύστακες, αιμοδιψείς και μοχθηρούς» στο βιβλίο του «Η κατάκτηση της Δύσης», αλλά αυτά για τους πολιτικούς είναι λεπτομέρειες…
Θίοντορ Ρούσβελτ, Πρόεδρος των ΗΠΑ.
Οι φωτογραφίες του Κέρτις είναι πραγματικά αριστουργήματα. Άλλες από αυτές είναι αυθόρμητα στιγμιότυπα από τη ζωή των Ινδιάνων και άλλες είναι στημένες επί τούτου. Τα πορτραίτα έχουν γίνει μπροστά σε μια αυτοσχέδια τέντα που κουβαλούσε μαζί του για να ποζάρουν οι Ινδιάνοι. Διέσωσε τις μορφές θρυλικών αρχηγών των Ινδιάνων όπως φοβερός Τζερόνιμο των Απάτσι, η Καθιστή Αρκούδα των Αρικάρα, ο Κοτσίζ των Σιου, ο Αλτσίζ των Απάτσι των Λευκών Βουνών, ο Δύο Φεγγάρια των Σεγιέν και πολλών άλλων.
Ο Τζερόνιμο των Απάτσι, φόβος και τρόμος κάποτε, σε προχωρημένη ηλικία.
Οι φωτογραφίες του Κέρτις έδωσαν υλικό σε διάφορους ρατσιστικούς κύκλους της «διανόησης» να υποστηρίξουν τις δημοφιλείς εκείνη την εποχή ιδέες γύρω από την ανθρωπομετρία. Δηλαδή από τα πρόσωπα των Ινδιάνων έβγαζαν επιστημονικά συμπεράσματα για τη φυλετική ιδιοσυγκρασία τους, όχι κολακευτικά φυσικά. Ο Κέρτις από την πρώτη στιγμή δημόσια κατήγγειλε αυτές τις θεωρίες και ξεκαθάρισε ότι η εργασία του είχε χαρακτήρα ανθρωποκεντρικό και καλλιτεχνικό.
Νεαρή γυναίκα της φυλής Ουίσραν.
Το κόστος αυτού του έργου ζωής για τον Κέρτις ήταν πολύ υψηλό. Η οικογένειά του διαλύθηκε, τα χρέη τον κυνηγούσαν μέχρι το τέλος της ζωής του και συνολικά η προσπάθειά του πέρασε μάλλον απαρατήρητη στην εποχή της. Πέθανε το 1952 μέσα στην αφάνεια. Μερικά δημοσιεύματα λίγων γραμμών στις εφημερίδες ανακοίνωσαν το γεγονός.
Ο Μάγος Θεραπευτής Κοράκι των Απσαρόκε
Από τα 272 αντίτυπα του πολύτομου έργου του τα περισσότερα βρίσκονται στη βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, σε διάφορα Πανεπιστήμια και σε ιδιωτικές βιβλιοθήκες.
Ινδιάνος της φυλής Χούπα ψαρεύει σολομούς στο ποτάμι.
Για να φθάσει το σπουδαίο αυτό έργο στο ευρύ κοινό φρόντισε ο δαιμόνιος γερμανός εκδότης Μπένεντικτ Τάσεν. Ανακάλυψε ότι το πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν στη Γερμανία διέθετε μια πλήρη σειρά του «North American Indian» , δωρεά του Μόργκαν, ο οποίος είχε σπουδάσει εκεί μαθηματικά. Σε μια πολύ κομψή περίληψη, με επιλογή των πιο σημαντικών φωτογραφιών και με τη σειρά των τόμων του πρωτοτύπου, μας έφερε σε επαφή με αυτό το μοναδικό επίτευγμα. Μάλιστα επειδή είχε εκδοθεί στο πλαίσιο του εορτασμού των 25 ετών του εκδοτικού οίκου Taschen η τιμή του ήταν πολύ χαμηλή. Αν το βρείτε κάπου, το συνιστώ ιδιαίτερα ως απόκτημα.
O Κέρτις πρόλαβε να διασώσει κάτι που υπό άλλες συνθήκες θα χανόταν αμετάκλητα. Η μελαγχολία στα πρόσωπα των Ινδιάνων του μαζί με την αξιοπρέπεια και την υπερηφάνειά τους είναι αυτό που μένει περιδιαβαίνοντας τις φωτογραφίες. Και ακόμη η σκέψη πως η ιστορία όλων αυτών των λαών, που λύγισαν κάτω από την επικράτηση των ισχυροτέρων είναι ένα ορόσημο, που μας αφορά όλους.
Κυνηγός της φυλής Χιντάτσα με θήραμα έναν αετό (1908).Νεαρή γυναίκα Απσαρόκε με το μωρό της (1908).Ινδιάνοι Ναβάχο σε φαράγγι της Αριζόνα
Είδα χθες μια ιταλική κωμωδία με τίτλο «L’ Ora Legale» – Η Ώρα της Νομιμότητας» (ελληνικός τίτλος, ως συνήθως ό,τι νάναι: «Τα παράπονα στο Δήμαρχο»). Είναι παραγωγή του 2017 και ανήκει στο είδος της φαρσοκωμωδίας, που τόσο καλά και πετυχημένα ανθεί στην Ιταλία εδώ και δεκαετίες. Φαρσοκωμωδία όμως με πολλά μηνύματα και αφορμές για προβληματισμό και όχι μόνο για την πραγματικότητα του νότου της Ιταλίας.
Το πρωταγωνιστικό δίδυμο των δημοφιλών στην Ιταλία κωμικών Σαλβατόρε Φικάρα και Βαλεντίνο Πικόνε, που έχουν σκηνοθετήσει την ταινία.
Σε μια κωμόπολη της Σικελίας, οι κάτοικοι είναι απηυδισμένοι με το δήμαρχό τους. Μαφιόζος, κομπιναδόρος, διεφθαρμένος και ρουσφετολόγος μέχρι αηδίας. Η κωμόπολη επί των ημερών του παρατημένη. Σωροί σκουπιδιών παντού, τα αυτοκίνητα παρκαρισμένα το ένα πάνω στο άλλο, οι δρόμοι γεμάτοι λακκούβες, τα ΑμΕΑ υποφέρουν στις μετακινήσεις τους, παντού ορθώνονται αυθαίρετες κατασκευές, η γραφειοκρατία ανυπόφορη, οι δημοτικοί υπάλληλοι και αστυνομικοί όλη μέρα πίνουν καφέ στα μαγαζιά γύρω από το δημαρχικό μέγαρο κάνοντας ότι δουλεύουν. Από την άλλη όμως στοχευμένα ρουσφέτια και χατίρια εξασφαλίζουν στο δήμαρχο συνεχόμενα την επανεκλογή του και όλα κυλούν ειδυλλιακά μέσα σε μια ατμόσφαιρα διάχυτης ανομίας του στυλ «μεταξύ κατεργαραίων». Όμως τις παραμονές των εκλογών ένα οικονομικό σκάνδαλο του διεφθαρμένου δημάρχου, στρέφει τους πολίτες εναντίον του και στηρίζουν τον αντίπαλό του, τον οποίο και εκλέγουν πανηγυρικά, με αίτημα (τι άλλο;) την αλλαγή. Ο νέος δήμαρχος έχει υποσχεθεί ότι θα αποκαταστήσει τη νομιμότητα στην πόλη και πως όλα θα υπόκεινται πλέον σε κανόνες, για να μη θυμίζει ξέφραγο αμπέλι. Πράγματι, ο νέος δήμαρχος, μορφωμένος, ηθικός, έντιμος και με ευρωπαϊκή νοοτροπία, αρχίζει αμέσως τη μεταμόρφωση της πόλης προς το καλύτερο. Βάζει τους υπαλλήλους και δημοτικούς αστυνομικούς να δουλέψουν κανονικά και να εφαρμόσουν τους νόμους. Έτσι σε σύντομο διάστημα εκλείπει το παράνομο παρκάρισμα, το παράνομο εμπόριο, κατεδαφίζονται τα αυθαίρετα, εφαρμόζεται αυστηρά σύστημα ανακύκλωσης των σκουπιδιών, δημιουργούνται πεζόδρομοι και ποδηλατόδρομοι, φυτεύονται δένδρα και άνθη, αλλά και επιβάλλονται (ανύπαρκτα μέχρι τότε) δημοτικά τέλη και φόροι. Παράλληλα, δε γίνονται όπως πριν χατίρια και ρουσφέτια, με πρώτους δυσαρεστημένους τους συγγενείς του δημάρχου, οι οποίοι θεωρούσαν ότι θα είχαν προνομιακή μεταχείριση. Οι πολίτες εθισμένοι επί δεκαετίες στην εξυπηρέτηση των ατομικών τους συμφερόντων αδιαφορούν για το γεγονός ότι η πόλη τους έχει γίνει πολύ καλύτερη και ομορφότερη σε σχέση με το παρελθόν, εφόσον δε γίνεται η δουλειά τους με τα ρουσφέτια. Με την καθοδήγηση του ιερέα της πόλης (πολύ εύστοχο το σχόλιο για το ρόλο της καθολικής εκκλησίας), αλλά και των δυσαρεστημένων συγγενών του, το πλήθος αναγκάζει τον έντιμο δήμαρχο να παραιτηθεί σε μια σκηνή, που παραπέμπει πολύ πετυχημένα στη βιβλική εικόνα του «Άρον άρον σταύρωσον αυτόν». Η ταινία κλείνει με την επάνοδο στο αξίωμα του παλιού διεφθαρμένου ρουσφετολόγου δημάρχου και η κάμερα λίγο πριν το τέλος πλανάται πάνω από την κωμόπολη, που είναι πηγμένη στα σκουπίδια, τα οποία πετιούνται παραδοσιακά από το παράθυρο στο δρόμο, στα άναρχα παρκαρισμένα αυτοκίνητα και τις αυθαίρετες κατασκευές.
Οι δύο δήμαρχοι της ταινίας
Η ταινία τα λέει όλα, πολλά από αυτά ταιριάζουν και στην ελληνική πραγματικότητα. Η τήρηση των νόμων και των κανόνων είναι καλή και θεμιτή όταν αφορά τους άλλους. Η ατομική ευθύνη στην τήρηση της νομιμότητας είναι ένα μεγάλο ζητούμενο. Το ίδιο και η τήρηση της ισονομίας από τους κυβερνώντες. Με την ευκαιρία αυτή διαπίστωσα και κάτι άλλο. Τα τελευταία χρόνια έχω δει πολύ καλές κωμωδίες ιταλικής και γαλλικής παραγωγής, που θίγουν με χιούμορ σύγχρονα θέματα, όπως ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, η διαφθορά, η γραφειοκρατία, οι δημόσιες υπηρεσίες κ.α. Αναφέρω ενδεικτικά τρεις από αυτές: την ιταλική «Quo Vado ?» (2016) («Θεέ μου που πάω;») με τον απολαυστικό Κέκο Ζαλόνε και τις γαλλικές «Qu’est-ce qu’on a fait au Bon Dieu?» (2014) («Θεέ μου τι σου κάναμε;» και «A Bras Ouverts» (2017) («Βρε Καλώς τους»), με πρωταγωνιστή και οι δύο το σπουδαίο ηθοποιό Κριστιάν Κλαβιέ.
Στη σύγχρονη ελληνική κινηματογραφία και παρά την κρίση των τελευταίων 8 ετών δεν έχουμε ιδιαίτερα δείγματα τέτοιων ταινιών και σίγουρα όχι κωμωδιών !!! Όπως φαίνεται, η κρίση μαζί με όλα τα άλλα έχει εξαφανίσει και κάθε διάθεση για σαρκασμό και διακωμώδηση των κακώς κειμένων. Ίσως πάλι να φταίει το γεγονός ότι ο ελληνικός κινηματογράφος τα τελευταία 40 χρόνια υπήρξε κρατικοδίαιτος, παράρτημα του δημοσίου τομέα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται… Αλλά να πάρει η ευχή και στην τέχνη γενικότερα, κάνω λάθος, που δε βλέπω έργα μουσικά, θεατρικά, εικαστικά, εμπνευσμένα από αυτό που ζούμε σήμερα; Που είναι τα έργα, που θα μιλήσουν για την ανεργία, τη φτωχοποίηση, τη μετανάστευση, την κατάθλιψη, το ρατσισμό; Ίσως μόνο στο χώρο των δημιουργών της χιπ-χοπ μουσικής να βρει κανείς δείγματα. Σε άλλες δίσεκτες εποχές για την Ελλάδα, η καλλιτεχνική δημιουργία είχε απογειωθεί με σπουδαία έργα, που είχαν έμπνευση δύσκολες ιστορικές περιόδους. Αυτά λοιπόν με το «L’ Ora Legale», το οποίο προτείνω ανεπιφύλακτα, όπως και τα υπόλοιπα φιλμ που προαναφέρθηκαν. Το καίριο χιούμορ και ο αυτοσαρκασμός είναι ευθεία αντιπαράθεση με τα προβλήματα και τις παθογένειες και αποτελούν δείγμα υψηλού επιπέδου και υγείας μιας κοινωνίας. Στα καθ’ημάς όλα αυτά είναι πλέον ζητούμενα…
Με την ευκαιρία του θέματος για την ονομασία της ΠΓΔΜ, γίναμε μάρτυρες της χρήσης ενός ακόμη λατινικού όρου, που είναι βέβαιο ότι οι περισσότεροι από όσους τον άκουσαν δεν ξέρουν τι σημαίνει. Ο όρος αυτός περιλαμβανόταν στη φράση «σύνθετη ονομασία με γεωγραφικό προσδιορισμό «erga omnes» (δηλαδή: «έναντι όλων») και μεταφραζόταν (λανθασμένα) ως «για όλες τις χρήσεις» (λες και ήταν…αλεύρι). Δεν είναι η πρώτη φορά που χρησιμοποιούνται στην πολιτική ζωή λατινικές εκφράσεις, που συνήθως μένουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το αλήστου μνήμης «mea culpa» του Ανδρέα Παπανδρέου το 1987. Όταν στην Πρώτη Λυκείου ξεκινήσαμε οι της κλασσικής κατεύθυνσης (σήμερα θεωρητικής) να διδασκόμαστε λατινικά με το αναγνωστικό του Ερρίκου Σκάσση και την εμβληματική πλέον πρώτη φράση του «Regina rosas amat» (= H βασίλισσα αγαπά τα τριαντάφυλλα), μας ξεκαθαρίστηκε από την αρχή ότι τα λατινικά είναι μια νεκρή γλώσσα. Μεσολάβησαν πολλά χρόνια από τότε και διαπιστώνει κανείς ότι δεν είναι και τόσο νεκρή όσο φαίνεται. Μπορεί τα λατινικά να μην ομιλούνται, είναι όμως πανταχού παρόντα με διάφορες εκφράσεις αλλά και στη γενική καθημερινή χρήση. Φυσικά δεν αναφέρομαι σ’ εμάς τους νομικούς, που πολύ συχνά θα μας ακούσει κανείς να λέμε μεταξύ μας διάφορα … ακατάληπτα όπως «in dubio pro reo», «sine qua non», «superficiae solo cedit», «nullum crimen nulla poena sine lege», «mutatis mutandis», «reus reum non facit», «ad hoc» και άλλα πολλά…
Η ευρεία χρήση της λατινικής ορολογίας και φρασεολογίας εξηγείται στο γεωγραφικό χώρο της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης εξαιτίας της ρωμαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς, η οποία με τη σειρά της έχει επηρεαστεί βαθύτατα από την αρχαία ελληνική. Η Καθολική Εκκλησία με την εκτεταμένη χρήση της λατινικής ως επίσημης γλώσσας του Βατικανού έχει επίσης κρατήσει ζωντανές πολλές εκφράσεις, κυρίως σε κύκλους της θρησκείας και της διανόησης. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε κάποια ελίτ πανεπιστήμια ακόμη και σήμερα διδακτορικές διατριβές εκπονούνται στα λατινικά, ως ένδειξη κύρους και βαρύτητας. Όπως και τα αρχαία ελληνικά έτσι και τα λατινικά έχουν το προτέρημα να έχουν χαρακτήρα συνοπτικό και ακριβή, πράγμα ιδιαίτερα σημαντικό στις επιστήμες. Πολλές λατινικές λέξεις, κυρίως επιστημονική ορολογία, είναι ακριβής απόδοση αντίστοιχων ελληνικών. Αυτό είναι ιδιαίτερα έντονο στην ιατρική, τη ζωολογία, φυτολογία και γεωγραφία, όπου πάμπολλοι όροι είναι εκλατινισμένοι αρχαιοελληνικοί (panther, narcissus, myopia, Europa, κ.λ.π.). Έχω δει όμως σε διάφορα κυρίως αγγλικά λεξικά, αυτό να γίνεται … «γαργάρα». Για παράδειγμα: Panther: αιλουροειδές ζώο κ.λ.π. Η λέξη προέρχεται από το λατινικό «panther» και μέχρι εκεί, χωρίς αναφορά του προγενέστερου ελληνικού «πάνθηρ».
Στη νέα ελληνική γλώσσα, η χρήση λατινικών όρων πέραν των επιστημών δεν είναι τόσο συχνή όσο στις ευρωπαϊκές και ιδιαίτερα τις λατινογενείς γλώσσες. Όπως προαναφέρθηκε όμως μια αρκετά μεγάλη γκάμα λατινικών εκφράσεων χρησιμοποιούνται χωρίς να το έχουμε συνειδητοποιήσει. Λέμε και ακούμε συχνά εκφράσεις όπως: status quo, carpe diem (ας όψεται ο «Κύκλος των Χαμένων Ποιητών»), tabula rasa, scripta manent, casus belli, de facto, persona non grata, a priori, sui generis, veto, data, natura, referendum, consortium, requiem, mea culpa, «o tempora! o mores!», «veni,vidi,vici», «alea jacta est» και πολλά ακόμη. Ιδιαίτερη εντύπωση μου έκανε τελευταία η χρήση του όρου «in medias res» στο σχολικό βιβλίο του Γυμνασίου για την Οδύσσεια, που αναφέρεται στην έναρξη της εξιστόρησης του ομηρικού έπους όχι από την αρχή της υπόθεσης αλλά από τη μέση. Οι μαθητές που βλέπουν αυτό το λατινικό λογοτεχνικό όρο έρχονται έτσι σε μια πρώτη ασυναίσθητη επαφή με τη λατινική ορολογία.
Κικέρων (106 π.Χ-43 π.Χ)
Αν έπειτα από τόσο καιρό που ξεκίνησα να έχω επαφή με τα λατινικά με ρωτήσει κανείς αν η γνώση αυτή ήταν χρήσιμη, θα απαντήσω ανεπιφύλακτα θετικά. Μπορεί να μη μιλάμε λατινικά -ούτε αρχαία ελληνικά-, όμως η επαφή με αυτά αποτελεί ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο διεύρυνσης σε όλα τα πεδία της γνώσης. Αυτό φυσικά δεν το κατανοούσαμε όταν σπαζοκεφαλιάζαμε να μεταφράσουμε στα σχολικά μας χρόνια τα (άγνωστα παρακαλώ) στρατιωτικά κείμενα του Ιούλιου Καίσαρα από το «De Bello Gallico» (η πραγματική ιστορία του… Αστερίξ) και «De Bello Civili» και τους «Βίους» του Κορνήλιου Νέπωτα. Τώρα που το αναλογίζομαι και πάλι τυχεροί είμαστε με αυτά τα κείμενα, τα οποία θεωρούνται από τα εύκολα. Θα μπορούσε να μας είχαν τύχει τα πολύ πιο περίπλοκα κείμενα του μέγιστου Κικέρωνα, του Οβίδιου, του Οράτιου, του Σενέκα, του Βιργίλιου.
Δε θα μπορούσα να κλείσω αυτή τη μικρή αναφορά στα λατινικά παρά με Κικέρωνα. Στο έργο του «Επιστολές στον Αττικό» (Epistulae ad Atticum 9.10.3) γράφει το αθάνατο: «Dum spiro spero» (= Όσο ζω ελπίζω).
Είναι κάποιες φορές, που η μουσική μας εισάγει σ’ ένα ονειρικό κόσμο. Εκεί που συμπλέκονται οι επιθυμίες, οι εμπειρίες, τα απωθημένα, τα τραύματα του καθενός από εμάς. Αρκεί να έχει κανείς ανοιχτά τα αυτιά και την καρδιά του. Το «Hounds of Love» της Κέιτ Μπους είναι το καταφύγιό μου, όταν θέλω να ζήσω για λίγο αυτή την εμπειρία του ζωντανού ονείρου. Δε χρειάζεται τίποτε περισσότερο από λίγη ησυχία, ένα ζευγάρι ακουστικά και κλειστά μάτια…
Η Κέιτ Μπους είναι η grande damme της μουσικής στη Βρετανία. Μια καλλιτεχνική ιδιοφυία, που μας έχει αφήσει σαστισμένους να αναρωτιόμαστε αν πρόκειται για έναν άγγελο στη Γη ή για μια θεά ανάμεσα στους ανθρώπους. Μουσικός, συνθέτις, χορογράφος, χορεύτρια, περφόρμερ, ηθοποιός, σκηνοθέτις, παραγωγός. Ένα δυσθεώρητο καλλιτεχνικό μέγεθος, με διεθνή αναγνώριση, που όμως έχει σταθερό προσανατολισμό στη βρετανική της ταυτότητα, χωρίς αυτό να αποτελεί φραγμό για την αποδοχή της από το παγκόσμιο κοινό. Η εμφάνισή της στα μέσα της δεκαετίας του ’70 ήταν ένα ξάφνιασμα. Η ερμηνεία της ασυνήθιστη, εισήγαγε ένα στοιχείο όπερας στη μοντέρνα μουσική και η παρουσία της θεατρική και χαμαιλεοντικά εκφραστική. Οι συναυλίες της μια απίστευτη εμπειρία για όσους είχαν την τύχη να τις παρακολουθήσουν. Για κάποιο μυστήριο λόγο τις σταμάτησε πολύ σύντομα, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένας μύθος γύρω από αυτές. Πέρασε αλώβητη από τις συμπληγάδες του πανκ, που συνέθλιπταν διαδοχικά τους μουσικούς της παλιάς σχολής δίνοντας μια σειρά από σπουδαίους δίσκους, προανάκρουσμα για την κορυφαία της στιγμή, που ήρθε το 1985 με το «Hounds of Love».
Τα θέματα των τραγουδιών ονειρικά. Ακούγοντάς τα είναι ακριβώς σα να βλέπεις στον ύπνο σου μια σειρά από ιστορίες, με μια μεγάλη παλέτα αποχρώσεων, βγαλμένες από την άβυσσο του υποσυνειδήτου: Στο «Running Up That Hill» η ανάγκη να κάνουμε μια βλάσφημη συμφωνία με το Θεό και να μπούμε στη θέση του, να λύνουμε τα προβλήματά μας εύκολα και μαγικά.
Στο ομώνυμο τραγούδι («Hounds Of Love»), ένα από τα συνηθέστερα θέματα στους εφιάλτες : ότι κάτι μας κυνηγά, στη συγκεκριμένη περίπτωση μια αγέλη κυνηγόσκυλα, που μπορεί να είναι οι φόβοι μας, οι αποτυχίες μας, οι λύπες μας. Στο «Big Sky» τα σύννεφα, μοναδική αφορμή ρεμβασμού και ονειροπόλησης, έτσι όπως αλλάζουν σχήματα και δημιουργούν εικόνες. Το υπέροχο «Mother Stands For Comfort» για τη μητέρα: τον άνθρωπο στον οποίο οφείλουμε τη ζωή, που ανέχεται τα σφάλματά μας, τις ζημιές μας ακόμη και τα ψέματά μας κι εκείνη βρίσκεται παραταύτα πάντα εκεί να μας προφέρει παρηγοριά κι θαλπωρή.
Στο «Cloudbusting» μια ακόμη ονειρική και αγωνιώδης ιστορία: ένα νεαρό κορίτσι με ένα πατέρα εφευρέτη, που έχει κατασκευάσει μια μηχανή για να κάνει τα σύννεφα να ρίχουν βροχή. Στο εξαιρετικά κινηματογραφικό βιντεοκλιπ του τραγουδιού υποδύεται με υποκριτικό ταλέντο η ίδια την ηρωίδα της ιστορίας της ενώ το ρόλο του πατέρα έχει ο μεγάλος ηθοποιός Ντόναλντ Σάδερλαντ. Στο μεγαλόπρεπο ήχο του τραγουδιού συνεισφέρουν η παιδική χορωδία και η μπάντα με τα τύμπανα που κτυπούν σε ρυθμό παρέλασης. To πιο υπνωτικό τραγούδι του δίσκου είναι το «And Dream Of Sheep» ένα αριστουργηματικό ταξίδι στο μεταίχμιο του υποσυνείδητου ανάμεσα στον ύπνο και την εγρήγορση, εκεί που τα προβατάκια περνάνε καθώς μετράμε για να κοιμηθούμε και μας στέλνουν σε χωράφια με παπαρούνες, τρικυμισμένες θάλασσες, ανθρώπους που μας ψιθυρίζουν «έλα μαζί μου»…
Με το «Under Ice» πάμε ακόμη βαθύτερα σ’ ένα σκηνικό μαγικό, ένα παγωμένο ποτάμι και πάνω του γλυστράμε με τα πατίνια. Όμως κάτι υπάρχει κάτω από τον πάγο που προσπαθεί να βγεί έξω από το νερό και το όνειρο μετατρέπεται σε αγωνιώδη εφιάλτη. Πιο κάτω συναντάμε μια μάγισσα, που περνά από όλους μας, μικρούς και μεγάλους και μας ξυπνά, μας «ξεσηκώνει» για όσα πρέπει να κάνουμε («Waking Witch»). Αν καταφέρουμε να μείνουμε στο όνειρο θα συναντήσουμε το μόνο ίσως ερωτικό τραγούδι («Watching You Without Me»): ένα ζευγάρι που δεν επικοινωνεί πια, που βρίσκεται στα πρόθυρα να πάρει ο καθένας το δρόμο του. Λίγο πιο κάτω θα πέσουμε πάνω σ’ένα κέλτικο πανηγύρι («Jig Of Life») με γκάιντες και βάρδους και ανθρώπους να χορεύουν, η χαρά της ζωής σε ένα ζωντανό tableau vivant. Ξαφνικά μπροστά μας η Γη ολόκληρη, πετάμε ψηλά και τη χαιρετάμε. Βλέπουμε τα σύννεφα και τις καταγίδες τους, τις θάλασσες και τα βουνά σε μια πτήση πάνω από όλα αυτά («Hello Earth»). Τέλος, ο χαρούμενος ρυθμός του «Morning Fog» μας ετοιμάζει για την επάνοδο στον πραγματικό κόσμο μέσα από την αχλύ της πρωινής ομίχλης.
‘Εργα όπως το «Hounds Of Love» δύσκολα θα εμφανιστούν στο μέλλον. Όχι μόνο γιατί η μουσική έχει αλλάξει, αλλά γιατί και εμείς δίνουμε πλέον όλο και λιγότερο χώρο στα όνειρα και περισσότερο στη σκληρή πραγματικότητα. Αλλά έτσι είναι, μερικά πράγματα ίσως να πρέπει να μείνουν μοναδικά στην ψυχή μας. Όπως αυτό το έργο, όπου έχεις την αίσθηση ότι μπορείς να μπεις και να αγγίξεις. Δε θα τολμήσεις όμως. Σπάνια θα ρισκάρεις να χαλάσεις όνειρα τόσο μαγικά όπως αυτό εδώ …
Ως γνωστόν, στην Ελλάδα οι νόμοι εν γένει δεν έχουν για τους πολίτες το νόημα της «υποχρέωσης» αλλά της «σύστασης». Σου λέει δηλαδή η Πολιτεία: «Ξέρεις κάτι, αυτός είναι ο νόμος, που έχω ψηφίσει. Αν σου αρέσει, τον εφαρμόζεις». Εξαιρούνται φυσικά τα θηριώδη μνημόνια του ενός άρθρου με τις χιλιάδες σελίδες, τα οποία εφαρμόζονται κατά γράμμα από τις κυβερνήσεις, γιατί έχουν εισπρακτικό σκοπό και η εκπλήρωση των φορογδαρτικών στόχων θα έχει ως αποτέλεσμα την επιτυχή αξιολόγηση από την «τρόϊκα» ή το «κουαρτέτο» και την παραμονή στην εξουσία αυτών που τα ψήφισαν, για όσο πάει περισσότερο.
Χαρακτηριστική περίπτωση νόμου «σύσταση» είναι αυτός για την απαγόρευση του καπνίσματος στους κλειστούς δημόσιους χώρους. Αλλεπάλληλες κυβερνήσεις έχουν κυριολεκτικά φάει τα μούτρα τους προσπαθώντας να εφαρμόσουν τον αντικαπνιστικό νόμο εδώ και χρόνια. Θυμόμαστε το σύνθημα «Η Ελλάδα σήμερα σβήνει το τσιγάρο» του Αβραμόπουλου και άλλα τέτοια γραφικά. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι το κάπνισμα στους κλειστούς δημόσιους χώρους είναι ένα ιδιότυπο ελληνικό «αντάρτικο», ιδιαίτερα επιτυχημένο, του οποίου η μαζικότητα και αποτελεσματικότητα έχει σβήσει οτιδήποτε παρόμοιο (κινήματα «Δεν πληρώνω», «Αγανακτισμένοι» κ.λ.π.). Μιλώντας νομικά δεν είναι απλώς μια συμπεριφορά «contra legem» αλλά κάτι περισσότερο: είναι συμπεριφορά «in loco legis», για τους μη λατινομαθείς: έχει αντικαταστήσει τον ίδιο το νόμο, τον έχει αλλάξει στην πράξη. Έτσι σήμερα εάν πας να καθίσεις να πιείς ένα καφέ το χειμώνα σε καφετέρια εκτός από το μυρωδάτο ρόφημά σου θα έχεις μπόνους και τις αναθυμιάσεις του διπλανού συν-θαμώνα σου. Κανείς δεν θα σκεφτεί να σε ρωτήσει αν σε ενοχλεί αυτό, είναι δεδομένο ότι οφείλεις να το υποστείς, στην τελική (sic) ας μην καθόσουν εκεί μέσα, είναι επιλογή σου (ω, ναι ! το έχω ακούσει και αυτό…). Αγαπητοί αστρονόμοι, κάπως έτσι δημιουργούνται τα παράλληλα σύμπαντα, μην ψάχνετε περισσότερο…
Ομολογώ ότι παρόλο που δεν υπήρξα ποτέ καπνιστής (να αγιάσουν τα κόκκαλα του … Φειδιππίδη, του το οφείλω), έχω κάνει όμως άπειρο παθητικό κάπνισμα. Ως μικρό παιδί, με τον αδελφό μου, που ήταν μωρό, έχουμε ρουφήξει … τόνους από τσιγάρο καπνού μάρκας «Έθνος Εξαιρετικά», που κάπνιζε ασταμάτητα μέσα στο σπίτι ο μακαρίτης ο παππούς μας, τον οποίο φιλοξενούσαμε για μεγάλα διαστήματα. Βλέπετε, τότε «σκληραγωγούμαστε» ως παιδιά, κανείς δεν είχε κατά νου ότι αυτό μπορεί να ήταν και βλαβερό για εμάς. Από εκεί και πέρα, την προνεωτερική εποχή του ’60 και του ’70 αλλά και αργότερα έχω «απολαύσει» καπνό τσιγάρου επί συνεχόμενες ώρες μέσα σε υπεραστικά λεωφορεία μέχρι την Αθήνα αλλά και σε αεροπλάνα της Ολυμπιακής (οι πίσω θέσεις του αεροσκάφους ήταν «καπνιστών»). Θυμάστε οι παλαιότεροι στις πλάτες των καθισμάτων λεωφορείων και αεροπλάνων να υπάρχουν ευμεγέθη τασάκια. Αργότερα, στο στρατό πρόσθεσα στο ρεπερτόριό μου το «Καρέλια Lights», που κάπνιζε με κλειστά παράθυρα (χειμώνα-καλοκαίρι ο αθεόφοβος) ένας συνταγματάρχης προϊστάμενός μου… Εννοείται μπόλικο φούμο σε κλειστούς χώρους έχω ρουφήξει από παρέες, ξενύχτια, διασκεδάσεις, πάρτι κ.ο.κ. Συνολικά έχω πάρει τη δόση μου και δε θέλω άλλο…
Αισθάνομαι, δυστυχώς, απαισιόδοξος για την αλλαγή του κλίματος και την εφαρμογή του αντικαπνιστικού νόμου. Οι λόγοι είναι από πολιτισμικοί έως και … μεταφυσικοί. Λέμε συνέχεια ότι το να μην καπνίζει κανείς στους δημόσιους κλειστούς χώρους είναι θέμα πολιτισμού. Ο.Κ., πράγματι. Από ποιόν περιμένουμε όμως στην Ελλάδα να αντιληφθεί αυτό το προφανές και να το εφαρμόσει; Από τους πολίτες αυτής της χώρας; Λυπάμαι που το λέω, αλλά ποτέ δε σκέφτονται με όρους ατομικής ευθύνης για τη διαμόρφωση καλύτερων πραγμάτων για το ευρύτερο περιβάλλον τους. Πάντα κάποιος άλλος θα έχει την ευθύνη αυτή και όχι οι ίδιοι. Το βάρος μετατοπίζεται αμέσως στην Πολιτεία, στο Δήμο, … στο «Χατζηπετρή» για να θυμηθούμε και το Λουκιανό Κηλαηδόνη. Συνεπώς είναι ξεγραμμένη η περίπτωση οικειοθελούς συμμόρφωσης των πολιτών. Μήπως να σκεφτόμαστε μια μικρή δόση ελέγχου ή (λέξη φτου κακά) αστυνόμευσης και επιβολής κυρώσεων για την εφαρμογή του νόμου; Δεν υπάρχει περίπτωση. Όχι μόνο από το πλήρες ξεχαρβάλωμα και ακύρωση -για διάφορους λόγους- όλων των δυνητικών ελεγκτικών μηχανισμών (όπως για παράδειγμα η Δημοτική Αστυνομία) αλλά και από τη διάχυτη αλλεργία σε αυτή τη χώρα για οτιδήποτε ελέγχει σε σταθερή βάση τη νομιμότητα. Τεράστιο εμπόδιο έχει τεθεί επίσης από την αρνητική στάση των επαγγελματιών του χώρου της εστίασης και κέντρων διασκέδασης. Ενόψει και της κρίσης (κατανοητό έως ένα σημείο…) δεν έχουν καμία όρεξη να δυσαρεστήσουν τους πελάτες τους και προτιμούν τα καταστήματά τους να έχουν την εικόνα θαλάμων αερίων. Αν ήταν να βάλω ένα κουίζ σχετικά με το ποια ήταν η πιο πετυχημένη απεργία που έχει γίνει τα τελευταία δέκα χρόνια, η απάντηση είναι η 24ωρη, που έκαναν το 2013 οι καφετέριες για το θέμα του τσιγάρου. Οι πόλεις ερήμωσαν, οι θαμώνες τους τριγυρνούσαν στους δρόμους σα χαμένοι και την επόμενη μέρα όλα τα μέτρα που εφαρμογής του νόμου, που είχαν εξαγγελθεί, μπήκαν στην κατάψυξη.
Είναι όμως και θέμα πολιτισμού από την ανάποδη. Δεν είναι δυνατόν ρε φίλε να είμαι στην καφετέρια, στο μπαρ, στο ρεμπετάδικο, στο μπουζουξίδικο και να μου ζητάς εμένα όταν μούρθει να καπνίσω να σηκωθώ από εκεί που κάθομαι και να βγω έξω ή κάπου ξέχωρα και να ξαναγυρίσω. Δεν είναι δυνατό να μου διακόπτεις τον ειρμό της ανάλυσης/συζήτησης, που έχω για τη ρημάδα τη ζωή, την κρίση, την πολιτική, τη μπάλα ή ακόμη χειρότερα το φλερτ; Δε γίνεται αυτό το πράγμα. Το τσιγάρο είναι η μια πλευρά του πολύτιμου ισοσκελούς βιωματικού τριγώνου και οι άλλες δύο είναι το ποτό/καφές και η συζήτηση/ρεμβασμός. Ας το πάρουμε χαμπάρι, αυτά δεν ξεχωρίζουν με τίποτε και μάλιστα έχω την εντύπωση πως για πολλούς η τελετουργία αυτή αγγίζει τη σφαίρα της … μεταφυσικής.
Δε μπορώ παρά να επαινέσω τη θαρραλέα πρωτοβουλία του Δήμου Τρικκαίων για την άμεση εφαρμογή του νόμου για το κάπνισμα σε συνεργασία με τις επιχειρήσεις της πόλης. Σε πρόσφατη επίσκεψή μου εκεί είδα πως λειτουργεί το πράγμα μια χαρά, με εντελώς διακριτούς χώρους για τους καπνιστές, όπου αυτό είναι δυνατό. Η Αυτοδιοίκηση έχει σπουδαίο ρόλο να παίξει στο θέμα αυτό, εάν το επιθυμεί βεβαίως.
Ζούμε σε μια πανέμορφη αλλά πολύ κουραστική χώρα (όπως έλεγε ο Ηλίας Πετρόπουλος). Πολλά πράγματα πρέπει να αλλάξουν εδώ από πλευράς νοοτροπίας για να πάμε κάποτε προς το καλύτερο. Σε ό,τι με αφορά έχω βάλει δύο «σημάδια» για να το διαπιστώσω. Το ένα αφορά τους πολιτικούς και το άλλο τους απλούς πολίτες. Έτσι λοιπόν θα αισθανθώ ότι κάτι έχει αλλάξει εάν ξυπνήσω ένα πρωί και ακούσω ότι α) καταργήθηκε ο νόμος περί ευθύνης υπουργών και β) εφαρμόζεται ο νόμος για το κάπνισμα στους κλειστούς δημόσιους χώρους. Αν αυτά τα δύο δε συμβούν δεν περιμένω τίποτε, ούτε άνωθεν, ούτε από τη … βάση.
…. για να βγούμε από τη νύχτα, αλλιώς δεν πρόκειται να πάμε μακριά». Ο μύθος λέει ότι την παρτιτούρα του «Lotta Love» η Νικολέτ Λάρσον τη βρήκε πεταμένη στο πάτωμα του αυτοκινήτου του Νηλ Γιανγκ. Του ζήτησε να ερμηνεύσει αυτό το τραγούδι κι εκείνος της είπε μάλλον αδιάφορα: «Και δεν το παίρνεις, είναι δικό σου». Κι εκείνη το απογείωσε, σημειώνοντας με αυτό την κορυφή της σύντομης καριέρας της. Όσο για εμάς, που το λατρεύουμε, μας χάρισε ένα τραγούδι για όλη μας τη ζωή.
Η Νικολέτ Λάρσον ήταν από εκείνο το είδος τραγουδιστριών, που είναι καταπληκτικές, βρίσκονται όμως στα δεύτερα φωνητικά και κανείς δεν τις προσέχει ιδιαίτερα. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η συχωρεμένη η Βάλερι Κάρτερ, που είχε κάνει φωνητικά στους πάντες (στους πάντες όμως…). Ακόμη σπουδαίες φωνές όπως η Ρόζι Γκέινς κοντά στον Πρινς, η Ρόζμαρι Μπάτλερ κοντά στον Τζάκσον Μπράουν, η Σάρον Ρόμπινσον πάντα δίπλα στο Λέοναρντ Κοέν και η απίθανη Ντολέτ ΜακΝτόναλντ με τους Talking Heads. Αλλά και στην ελληνική λαϊκή μουσική έχουμε παραδείγματα σπουδαίων τραγουδιστριών, που έκαναν πάντα δεύτερη φωνή όπως η Ρία Κούρτη και κυρίως η μεγάλη Βούλα Γκίκα, της οποίας η φωνή βρίσκεται παντού στο λαϊκό ρεπερτόριο. Η Νικολέτ Λάρσον έκανε φωνητικά σε όλους τους καλλιτέχνες της Δυτικής Ακτής (Νηλ Γιανγκ, Λίντα Ρόνσταντ, Doobie Brothers, Τζέιμς Τέιλορ, Κάρλι Σάιμον, Κάρολ Κινγκ και αμέτρητους άλλους). Ευτύχησε όμως να κάνει και προσωπική καριέρα με συνολικά οκτώ πολύ αξιόλογους δίσκους.
Το «Lotta Love» ηχογραφήθηκε για τον πρώτο της δίσκο «Nicolette» το 1978. Δεν έχω λόγια γι’αυτό το τραγούδι. Είναι από εκείνα που στοιχειώνουν το νου και την καρδιά. Με ένα ρυθμό που τρέχει, ένα σαξόφωνο που σε κάνει να νιώθεις ότι πετάς, ένα φλάουτο που κεντά λεπτές βελονιές στην ψυχή, μια φωνή κάπου σπαρακτική, κάπου εύθραυστη, σταθερή και ακέραιη όμως παραταύτα. Είναι φυσικά ένας ύμνος στην αγάπη. Την ερωτική αγάπη αλλά και την αγάπη ανάμεσα στους ανθρώπους. Διαλέγεις και παίρνεις, οι δύο ερμηνείες είναι εκεί. Σε κάθε περίπτωση θα χρειαστεί πολλή αγάπη. Για να βγούμε από τη νύχτα. Για να αλλάξουμε τον κόσμο. Για να ξαναβρούμε ο ένας τον άλλο. Για να ξαναβρούμε τον εαυτό μας και τον κόσμο γύρω μας. Αγάπη: το απόλυτο «όπλο», το υπέρτατο φάρμακο…
Η Νικολέτ Λάρσον έφυγε από κοντά μας σε ηλικία 45 ετών από εγκεφαλική αιμορραγία, τέτοιες μέρες πριν από 20 ακριβώς χρόνια, το Δεκέμβριο του 1997. Άφησε πίσω το σύζυγό της, το μεγάλο ντράμερ Ράσελ Κάνκελ και την κόρη της Έλσι Μέι, που έχει αρχίσει σήμερα δική της καριέρα στη μουσική. Πριν το θάνατό της είχε ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη σύνθεση παιδικών τραγουδιών. Μάλιστα η τελευταία της ηχογράφηση ήταν ένας δίσκος με παραδοσιακά παιδικά νανουρίσματα.
Οι φίλοι και συνάδελφοί της διοργάνωσαν δύο τιμητικές συναυλίες στη μνήμη της και κυκλοφόρησε ένας δίσκος με ηχογραφήσεις από τα κονσέρτα αυτά. Αναγνωρίζοντας τη μεγάλη της αγάπη για τα παιδιά, τα έσοδα όλης αυτής της προσπάθειας δωρήθηκαν στην Παιδιατρική Κλινική του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου του Λος Άντζελες. Σήμερα μια πτέρυγα της Κλινικής αυτής φέρει το όνομά της.
Είναι από τις αγαπημένες μου ιστορίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Επιτέλους κάποιος την έκανε βιβλίο, ενώ πιο πρόσφατα έγινε και ταινία. Την ταινία δεν την είδα, αλλά βλέποντας τον ηθοποιό, που υποδύεται το Χάιντριχ, κατάλαβα ότι έχει γίνει φοβερά λάθος επιλογή προσώπου για το ρόλο. Διάβασα όμως μετά βουλιμίας το βιβλίο, που έγραψε ο νεαρός Γάλλος συγγραφέας Laurent Binet και έχει τον περίεργο τίτλο «HHhH» (εκδόσεις Κέδρος, μετάφραση Γιώργος Ξενάριος). Είναι φανερό ήδη από τον τίτλο ότι το βιβλίο θα ακολουθήσει ένα ανορθόδοξο τρόπο για να διηγηθεί τα γεγονότα. Σε πρώτο πρόσωπο ο ίδιος ο συγγραφέας μας βάζει στην θέση του, καθώς προσπαθεί με επιτόπια έρευνα να συνθέσει τα κομμάτια του παζλ της υπόθεσης. Συχνά μάλιστα «διαλέγεται» με τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα ρωτώντας τα διάφορα πράγματα ή ζητώντας τους συγγνώμη για την αυθαίρετη εκ μέρους του συμπλήρωση κενών στα γεγονότα. Ομολογώ ότι στην αρχή αυτή του η τεχνική μου φάνηκε πως διακόπτει τη ροή της συναρπαστικής αφήγησης, στην πορεία όμως καταφέρνει να εντάξει τη δική του συγγραφική έρευνα στη ροή των γεγονότων. Ας πάμε όμως στην ίδια την ιστορία, που εν πολλοίς αποτελεί και μια εκ των πραγμάτων βιογραφία του Ράινχαρντ Χάιντριχ. Πρώτα όμως η εξήγηση του τίτλου, που αποτελείται από τα αρχικά γράμματα της γερμανικής φράσης: «Himmlers Hirne heiβt Heydrich», δηλαδή: «Ο Εγκέφαλος του Χίμλερ ονομάζεται Χάιντριχ».
Χάινριχ Χίμλερ
Δε θα μπορούσε να είναι διαφορετικά. Ο Χάινριχ Χίμλερ υπήρξε ο εμπνευστής και ιδρυτής των SS. Ένας άνθρωπος γεμάτος ιδεοληψίες, ασθενικός, κομπλεξικός, χωρίς ικανότητες, πρώην πτηνοτρόφος, δημιουργός παραταύτα μιας από τις πιο φονικές μηχανές της παγκόσμιας ιστορίας. Δεξί του χέρι ο Ράινχαρντ Χάιντριχ. Είπαν γι’αυτόν πως «αν ποτέ ο διάβολος περπάτησε πάνω στη Γη, πρέπει να είχε τη μορφή του». Ακόμη και ο ίδιος ο Χίτλερ είχε εντυπωσιαστεί από τη σκληρότητα και την ψυχρότητά του και τον αποκαλούσε «Ο άνθρωπος με τη σιδερένια καρδιά». Δεν ήταν μάλιστα μυστικό πως ο Χάιντριχ προαλειφόταν για διάδοχος του ίδιου του Φύρερ.
Ράινχαρντ Χάιντριχ
Ο συγγραφέας εξιστορεί αναλυτικά τις καταβολές του Χάιντριχ, που ξεκίνησε την καριέρα του από το Ναυτικό. Από εκεί εκδιώχθηκε από το Ναύαρχο Ραίντερ εξαιτίας της αθέτησης υπόσχεσης γάμου προς την τότε αρραβωνιαστικιά του. Συντετριμμένος βρήκε καταφύγιο αρχικά σε μια νέα αρραβωνιαστικιά ονόματι Λίνα φον Όστεν, φανατική ναζίστρια, την οποία και παντρεύτηκε. Στη συνέχεια εντάχθηκε στο νεοσύστατο από το Χίμλερ οργανισμό των SS και μάλιστα στις υπηρεσίες ασφαλείας. Από εκεί και έπειτα η πορεία του στο σκοτάδι και την κόλαση ήταν ασταμάτητη. Με τη δημιουργία της Γκεστάπο ο Χάιντριχ ανέλαβε αρχηγός της, εξαπολύοντας ένα μπαράζ βίας κατά των Εβραίων κατά την περιώνυμη «Νύχτα των Κρυστάλλων» αλλά και κατά των εσωτερικών αντιπάλων του Χίτλερ με την εξολόθρευση των Ταγμάτων Εφόδου (SA) του Έρνεστ Ρεμ. Το απόγειο όμως της δράσης του Χάιντριχ υπήρξε η σύλληψη και εκπόνηση εκ μέρους του της λεγόμενης «Τελικής Λύσης για το Εβραϊκό Ζήτημα». Ήταν εκείνος, που τον Ιανουάριο του 1942 συγκάλεσε στο προάστιο Βανζέε του Βερολίνου διάσκεψη κορυφαίων στελεχών των Ναζί με θέμα τη μεθόδευση της μαζικής εξόντωσης των Εβραίων σε οργανωμένα στρατόπεδα. Βασικός συνεργάτης του Χάιντριχ στο πρότζεκτ αυτό υπήρξε ο γνωστός Άντολφ Άιχμαν, ο οποίος μετά τον πόλεμο συνελήφθη από τη Μοσάντ στην Αργεντινή, όπου είχε καταφύγει και καταδικάστηκε σε θάνατο στο Ισραήλ.
Άουσβιτς. Ο Χάιντριχ ήταν ο εμπνευστής του όρου «vernichtung» (εξάλειψη) για τους Εβραίους.
Επόμενος σταθμός στην αιματοβαμμένη πορεία του Χάιντριχ ήταν η Πράγα. Εκεί τον έστειλε ο Χίτλερ, προκειμένου να καταστείλει τη δραστήρια τσεχοσλοβακική αντίσταση, η οποία ενισχυόταν από την εξόριστη κυβέρνηση του πρωθυπουργού Έντβαρντ Μπένες με έδρα το Λονδίνο. Με την εγκατάστασή του στην Πράγα ο Χάιντριχ -φέροντας τον επίσημο τίτλο του «Προστάτη της Βοημίας και Μοραβίας»- εξαπέλυσε ένα ακόμα όργιο βίας και καταπίεσης των κατακτημένων Τσέχων και Σλοβάκων και φυσικά εξόντωσης της μεγάλης εβραϊκής κοινότητας της χώρας. Η εξόριστη κυβέρνηση του Λονδίνου δεν έμεινε με σταυρωμένα χέρια. Σε συνεργασία με τις αγγλικές μυστικές υπηρεσίες εκπαίδευσε δύο ομάδες κομάντος με σκοπό τη δολοφονία του Χάιντριχ. Η κωδική ονομασία «Επιχείρηση Ανθρωποειδές» δόθηκε λίαν προσφυώς στο εγχείρημα. Οι δύο ομάδες των κομάντος έπεσαν με αλεξίπτωτα κοντά στην Πράγα και αποφασίστηκε να υλοποιηθεί το ένα από τα τρία σενάρια δράσης, που είχαν εκπονηθεί: η δολοφονία του Χάιντριχ να γίνει στην πόλη της Πράγας μέρα μεσημέρι σε δημόσιο χώρο. Ως σημείο για την επιχείρηση επελέγη μια κλειστή στροφή κεντρικού δρόμου, από τον οποίο περνούσε κάθε πρωί ο Χάιντριχ πηγαίνοντας για το γραφείο του στο Κάστρο της Πράγας.
Γιάν Κούμπις
Γιόζεφ Γκάμπτσικ
Την εκτέλεση του Χάιντριχ ανέλαβαν ο Σλοβάκος Γιαν Κούμπις και ο Τσέχος Γιόζεφ Γκάμπτσικ, ενώ οι υπόλοιποι της ομάδας θα βρίσκονταν σε επίκαιρα σημεία ολόγυρα. Πράγματι στις 10.30′ το πρωί της 27ης Μαίου 1942, ο Χάιντριχ επιβαίνει στην ανοικτή Μερτσέντες του, την οποία οδηγεί ο υπαξιωματικός των SS Κλάιν. Μόλις το αυτοκίνητο φθάνει στην κλειστή στροφή και κόβει ταχύτητα, ο Κούμπις εμφανίζεται στη μέση του δρόμου κρατώντας ένα αυτόματο για να πυροβολήσει το Χάιντριχ. Όμως το όπλο του παθαίνει εμπλοκή και δε ρίχνει ούτε μια σφαίρα. Ο Χάιντριχ διατάζει τον οδηγό να σταματήσει το όχημα και αμέσως τραβά το περίστροφό του για να πυροβολήσει τον επίδοξο εκτελεστή του. Προτού προλάβει, ο Κούμπις ρίχνει προς την πλευρά της δεξιάς πίσω πόρτας μια χειροβομβίδα, που εκρήγνυται, ακινητοποιεί το αυτοκίνητο και τραυματίζει το Χάιντριχ. Ο Κούμπις έχοντας τραυματιστεί και ο ίδιος από την έκρηξη φεύγει από τη σκηνή της επίθεσης με ένα ποδήλατο. Ο Χάιντριχ επιχειρεί να τον κυνηγήσει αλλά αιμορραγεί ακατάσχετα και σωριάζεται στο δρόμο. Ο οδηγός του καταδιώκει τον Γκάμπτσικ, ο οποίος τον πυροβολεί στα πόδια και τον ακινητοποιεί και διαφεύγει με ένα διερχόμενο συρμό του τραμ.
Το αυτοκίνητο του Χάιντριχ μετά την επίθεση.
Ο Χάιντριχ μεταφέρεται στο Νοσοκομείο, όπου πέφτει καταπάνω του για να τον σώσει η ελίτ των γιατρών των SS, που είχαν στο μεταξύ καταφθάσει. Με πολλαπλά τραύματα στο σπλήνα, τους πνεύμονες και το διάφραγμα καταλήγει σε φρικτό θάνατο από σηψαιμία στις 4 Ιουνίου 1942. Η σηψαιμία του προήλθε σύμφωνα με την κρατούσα άποψη από το γεγονός ότι τα τραύματά του επιμολύνθηκαν με υλικό προερχόμενο από την ταπετσαρία του αυτοκινήτου. Σημειωτέον ότι εκείνη την εποχή είχαν ανακαλυφθεί τα αντιβιοτικά από τους Συμμάχους, όχι όμως και από τους Γερμανούς. Δε λείπουν όμως και θεωρίες συνομωσίας, που κάνουν λόγο για δηλητηριασμένη με θανατηφόρα μικρόβια χειροβομβίδα ή για «λαθροχειρία/επέμβαση» κάποιων Τσέχων γιατρών του νοσοκομείου για να τον «ξεκάνουν».
H Ορθόδοξη Εκκλησία των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στην Πράγα.
Οι δολοφόνοι του Χάιντριχ και οι βοηθοί τους κρύφτηκαν σε διάφορα προεπιλεγμένα σπίτια για να ξεφύγουν από το ανελέητο ανθρωποκυνηγητό, που εξαπέλυσαν η Γκεστάπο και τα SS. Μετακινούμενοι συνεχώς κάποια στιγμή βρήκαν καταφύγιο στην κρύπτη της Ορθόδοξης Εκκλησίας των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου. Επειδή οι ιστορίες όπως αυτές σχεδόν πάντοτε έχουν και τον «Εφιάλτη» τους, εδώ αυτός άκουγε στο όνομα Κάρελ Τσούρντα και ήταν ένας από τους αλεξιπτωτιστές, που συμμετείχαν στην «Επιχείρηση Ανθρωποειδές».
Ο προδότης Κάρελ Τσούρντα
Μόνος του παρουσιάστηκε στη Γκεστάπο και έναντι 1.000.000 μάρκων φανέρωσε την κρυψώνα των συντρόφων του. Οι δυνάμεις των Ναζί περικύκλωσαν την εκκλησία και έπειτα από σκληρή μάχη με την ομάδα των κομάντος, άλλοι από αυτούς σκοτώθηκαν και άλλοι, όπως οι δύο δολοφόνοι του Χάιντριχ, αυτοκτόνησαν. Ο Τσούρντα αναγνώρισε τα πτώματά τους. Ο ορθόδοξος επίσκοπος Γκόραζντ, που είχε κρύψει στην Εκκλησία τους κομάντος εκτελέστηκε επίσης.
Η κρύπτη της Εκκλησίας, όπου είχαν κρυφτεί οι δολοφόνοι του Χάιντριχ, με τα ίχνη από τις σφαίρες της μάχης με τα SS.
Όσα ακολούθησαν ως αντίποινα ήταν πέρα από κάθε φαντασία. Δεκατρείς χιλιάδες άνθρωποι συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν στην περιοχή της Βοημίας-Μοραβίας. Ακόμη 294 άτομα, συγγενείς και φίλοι των δύο δολοφόνων του Χάιντριχ εκτελέστηκαν στο στρατόπεδο Μαουτχάουζεν και συνολικά δύο χιλιάδες συγγενείς και φίλοι όσων συμμετείχαν στην επιχείρηση είχαν την ίδια τύχη. Ανάμεσά τους, η αρραβωνιαστικιά του Κούμπις και οι γονείς του Γκάμπτσικ.
To Μνημείο για τους εκτελεσθέντες συγγενείς και φίλους των Κούμπις και Γκάμπτσικ στο Μαουτχάουζεν
Η κωμόπολη Λίντιτσε, από όπου κατάγονταν μερικοί από τους συνωμότες κάηκε και ισοπεδώθηκε, ενώ από τη μανία των SS δε γλύτωσαν ούτε οι τάφοι του νεκροταφείου, που ανασκάφηκαν μέχρις ενός και τα πτώματα των τάφων αφέθηκαν στην επιφάνεια του εδάφους. Οι 173 άνδρες του Λίντιτσε εκτελέστηκαν επιτόπου. Οι γυναίκες στάλθηκαν σε στρατόπεδα εργασίας και σχεδόν όλες πέθαναν εκεί. Όσα από τα παιδιά τους ήταν ξανθά και με γαλανά μάτια δόθηκαν για υιοθεσία σε οικογένειες των SS και τα υπόλοιπα δολοφονήθηκαν.
Το συγκλονιστικό μνημείο για τα δολοφονημένα παιδάκια του Λίντιτσε
Η δολοφονία του Ράινχαρντ Χάιντριχ ήταν η μοναδική υψηλόβαθμου Ναζί στη διάρκεια του πολέμου. Ο Γιαν Κούμπις και ο Γιόζεφ Γκάμπτσικ ως άλλοι τυραννοκτόνοι θυσιάστηκαν για να ανακόψουν την πορεία του διαβόλου επί της Γης, αλλά όπως αποδείχθηκε και οι επίγονοι του δεν υστέρησαν σε αγριότητα. Τη φοβερή αυτή ιστορία διηγείται με μαεστρία και πρωτοτυπία ο Laurent Binet στο «HHhH», ανάγοντάς την σε συναρπαστικό μυθιστόρημα.
Το μνημείο των πεσόντων στη μάχη της Εκκλησίας Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στην Πράγα. Αναμέσά τους και το όνομα του Επισκόπου Γκόραζντ, που είχε κρύψει στην εκκλησία του τους κομάντος.
christospanos 